Адабиёт

Адабиёт (арабӣ ҷилд адаб – дониш, сират, ҳунар, хулқу хислат) — 1) маҷмӯи донишҳо, ки инсониятро ҳангоми таълифи назму наср аз гумроҳӣ ва ғалату хатоҳо нигоҳ медоранд; фунуни адабӣ ё улуми адабӣ, ки иборат аз дувоздаҳ навъи асосӣ мебошанд; 2) маҷмӯи таҳқиқот, таълифот ва кулли осори хаттии халқе ё тамоми инсоният; 3) осори хаттии ин ё он халқ, ки тарзи махсуси инъикосу маърифат дорад ва онро адабиёт бадеӣ ҳам мегӯянд. Адабиёти бадеӣ аз дигар навъҳои Адабиёт бо бадеият, ки натиҷаи шакли хоси маърифату инъикоси он аст, фарқ мекунад. Ба ин маъно адабиёт як навъ санъати сухан аст. Адабиёт як навъи фарҳанг аст дар қатори рассомӣ, наққошӣ ва ғайра Чунин тарзи фаҳмиши адабиёт дар Аврупо дар замони нав, яъне аз садаи XVIII маъмул гашт ва то он вақт истилоҳи ягона надошт. Дар ҳаёти маънавии мардуми тоҷик адабиёт ба маънои кунунӣ дар замони шӯравӣ ва аз он ҳам пештар маъмул будааст. Минбаъд ба мафҳуми адабиёт адабиёти илмӣ, адабиёти таърихӣ, адабиёти техникӣ, адабиёти асрҳои миёна ва ғайра изофа гардид. Дар илму адаби гузаштаи мо мафҳумҳои «улуми адабӣ», «фунуни адабӣ», «адаб», «назм» ва «наср» истифода мешуданд, вале онҳо фарқи ҷиддие байни амалия ва назарияи эҷоди бадеӣ намегузоштанд, баҳсҳои илмии онҳо ҳусусияти дастурӣ дошт ва истилоҳи адабиёт ба мафҳуми имрӯзӣ истифода намешуд. Адабиёт як навъи санъат аст. Ҷиҳатҳои хоси он ба воситаи образ ба вуҷуд овардани воқеияти бадеӣ (ҳунарӣ) ва тарзи ҳиссии маърифати ҳастӣ мебошад, ки парваридаи хаёл ва ормони башарист. Воситаи асосии инъикосу маърифат дар адабиёт сухан (калом) мебошад. Забон мувофиқи тарз ва хусусияти адабиёт истифода мешавад ва нишонаҳои он образнокӣ мебошад, ки сифатҳои намоишӣ, мушаххас, эмотсионалӣ, фардият ва монанди онро дорад. Воситаи асосии шакли асар ва асоси мазмуни он забон мебошад. Фақат ба воситаи забон шакли предметию намоишии адабиёт ба вуҷуд меояд. Адабиёт аз се ҷинси асосӣ – эпос, лирика ва драма иборат аст. Байни ҷинсҳои адабӣ дар тарзи тасвир фарқи ҷиддие нест, тафовут асосан ба шакли баён ва инъикос дахл дорад. Мазмун ва шакли ҳар яке аз ҷинсҳои адабӣ аз талаботи воқеият сар мезанад. Пайдоиш ва такомули навъҳои адабӣ роҳҳои асосии пешрафти таърихии тафаккури бадеии инсониятро нишон медиҳанд. Тамоюлҳои рушди адабӣ дар таърихи башарият дар навъҳои адабӣ инъикос ёфтаанд. Ҷинсҳои адабӣ дар баробари қонунҳои куллии инъикоси воқеият, ҷиҳатҳои фикрии эҷодиёти адибонро ҳам дар бар мегиранд. Дар баробари умумиятҳо ҳар ҷинси адабӣ хусусияти хосе низ дорад. Образу характерҳо (типҳо)-и асари бадеӣ дар тасаввури хонанда ягон амалиёту ҳаракат ва ҷунбиши мавқеию ботиниеро намоиш дода, воқеиятро бо тобишҳои гуногун ҷилвагар месозанд. Образҳои асари адабӣ дар муҳити муайян ва вобаста ба талаботи ҳамон муҳит амал мекунанд. Маҷмӯи амалиёти инсон, низоъ ва такону ҷунбиши воқеаҳо сужети асарро ба вуҷуд меоваранд. Пайванди дохилии ҷузъиёти асар композитсия (банду баст)-и онро ташкил мекунад. Ҷинсҳои асосии адабиёт аз мавқеи мазмуну шакл ба навъҳо (жанрҳо) тақсим мешаванд. Рушди анвои адабӣҳамеша тобеи талаботи замон аст. Навъи адабӣ дар шароити муайяни таърихӣ мувофиқи мазмуни воқеӣ ташаккул меёбад ва баъдан дар эҷодиёти адибон шакли инфиродӣ ва нотакроре пайдо менамояд. Навъи адабӣ майли мавзӯъ ва мундариҷаи адабиёт аст ва барои таҳаввулу такомули шакли он замина фароҳам меорад. Аз ҳамин ҷо равиши мураккаби пешрафти Адабиёт дар асоси ташаккули анвои он бо таъсири воқеият ва такмили навъҳо ба вуҷуд меояд. Гуногунии методу услубҳо ва ҷараёнҳои адабӣ низ ба тақозои таърихии ҳаёти ҷамъият вобаста аст. Адабиёт (санъати сухан) дар заминаи эҷодиёти лафзии мардум дар замонҳои қадим пайдо шудааст. Дар адабиёти қадима унсурҳои каломи бадеъ бо ҷузъиёти асотирӣ, динӣ, илмӣ ва мафкуравӣ омехта буд. Адабиёт дар марказҳои қадимии тамаддуни башарӣ, яъне Миср, Чин, Ҳиндустон, Эрон, Юнон, Рум ва ғайра ташаккул ёфтааст. Дар ибтидо диди асотирӣ асоси маърифати олам буда, осори адабиёти қадим ҳамзамон намунаи андешаҳои илмӣ ва ҷаҳонбинии он замон будаанд. Қадимтарин намунаи ин гуна асарҳо китобҳои Авесто, «Иллиада», «Одиссея», «Маҳабҳарата», «Рамаяна», «Шисзин» ва ғайра мебошанд. Адабиёте, ки заминаи асотирӣ дошт ва ҳатто эпоси асотирии комиле ба вуҷуд овард, дар Юнони Қадим инкишоф ёфтааст. Достонҳои Ҳомер – «Иллиада», «Одиссея», драмаҳои Эсхил, Софокл, Еврипид, Калидаса, ашъори Анакреонт, Горатсий ва дигар намунаҳои олии адабиёти нотакрори Юнон мебошанд. Дар асрҳои миёна дар мамлакатҳои Шарқ адабиёт нашъунамо ёфта, асарҳои муҳташами «Маҳабҳарата», «Рамаяна»-и ҳиндӣ, «Монагатари»-и японӣ, «Ҳазор афсона»-и эронӣ, достонҳои «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ, «Вис ва Ромин»-и Фахруддини Гургонӣ, «Хамса»-и Низомӣ ва ғайра ба ганҷинаи тамаддуни башарӣ дохил шуданд. Сарояндагони сароғози шеърҳои ғиноӣ (лирикӣ) Бо Тсзюй, Ли Бо аз Чин; Рӯдакӣ, Хайём, Саъдӣ, Ҳофиз, Ҷомӣ аз мардуми форс-тоҷик, Матсуо Басё аз Япония ва дигарон мебошанд. Дар мамлакатҳои Аврупо достону повестҳои қаҳрамонӣ («Достони Нибелунгҳо», «Гуфтор дар бораи полки Игор» ва ғайра) ва навъҳои нави лирикаю ҳаҷв пайдо шудаанд. Саҳми халқҳои Европа махсусан барои инкишофи ҷинси драма бузург аст. Давраи нави инкишофи адабиёт аз замони Эҳё (ренессанс) оғоз меёбад. Ба монанди дигар соҳаҳои афкори иҷтимоӣ дар соҳаи адабиёт ҳам шахсони барҷастае ба майдон омаданд. Нависандагон Данте, Боккаччо, Рабле, Шекспир, Сервантес асоси адабиёти нави Аврупоро гузоштанд. Аз ҳамин вақт давраи пурҷӯшу хурӯши инкишофи адабиёт дар Аврупо ва тадриҷан бо таъсири онҳо дар тамоми олам сар мешавад. Дар адабиёт, инчунин, равияҳои нав ба наве пайдо шуданд, ки ҳар кадоми онҳо сабк ва тарзи хоси худро доштанд. Ҷараёнҳои асосии адабиёт ва санъати асрҳои 16 – 20 барокко, класситсизм, маорифпарварӣ, натурализм, романтизм ва символизм мебошанд. Дар садаи XX ҷараёнҳои нави адабӣ ба вуҷуд омаданд, ки бо истилоҳи декаданс ном мебаранд ва аз ҷиҳати мавқею муносибат ба адабиёти гузашта инчунин модернизм ҳам мегӯянд. Аммо анъанаҳои реалистии адабиёти садаи XIX ҳоло ҳам дар адабиёти олам мавқеи мустаҳкаме доранд. Махсусан нуфузи адибони барҷастаи рус А. С. Пушкин, Н. В. Гогол, Л. Н. Толстой, Ф. М. Достоевский, А. П. Чехов дар байни адибони олам бузург аст. Онҳо тасвири реалистиро ба пояҳои нави халқияту мардумпарварӣ бардоштанд. Адабиёти замони шӯравиро адабиёти реализми сотсиалистӣ мегуфтанд, вале аз реализми суннатӣ фарқи зиёде надошт. Намояндагони адабиёти давраи нави тоҷик С. Айнӣ, А. Лоҳутӣ, М. Турсунзода, С. Улуғзода, Ҷ. Икромӣ, Ф. Муҳаммадиев, М. Миршакар, Б. Раҳимзода, Р. Ҷалил, Ф. Ниёзӣ, М. Қаноат, Лоиқ, Меҳмон Бахтӣ, А. Самадов, Бозор Собир, Сорбон, Ӯ. Кӯҳзод, Гулназар, Гулрухсор, А. Ҳаким, Р. Назрӣ, К. Насрулло, Б. Абдураҳмон, Сайфи Афардӣ ва дигарон мебошанд. Адабиётро илми адабиётшиносӣ меомӯзад.

Эзоҳ

Адабиёт

Сарчашма

Адабиёт // А — Асос. — Д. : СИЭМТ, 2011. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир А. Қурбонов ; 2011—2023, ҷ. 1). — ISBN 978-99947-33-45-3.