Алифбои ӯзбекӣ
Алифбои ӯзбекӣ (узб. Oʻzbek yozuvi, Ўзбек ёзуви) — хатти навиштории забони ӯзбекӣ. Дар замони вуҷудаш асоси расмии худро чандинбор тағйир дода аст ва инчунин чандин бор ислоҳ шудааст. Дар ҳоли ҳозир барои навиштор хатти лотинӣ (ба таври расмӣ дар ӯзбекистон), сириллик (дар Қирғизистон, Тоҷикистон ва Қазоқистон, ҳамчунин дар ӯзбекистон низ васеъ паҳн шудааст) ва арабиасос (дар Афғонистон) истифода мешавад.
Алифбои арабиасос
[вироиш | вироиши манбаъ]
То қарнҳои VIII - IX, ниёгони ӯзбекҳо ҳуруфи мухталиф - хатти уйғурии бостон, хатти бостонии хоразмӣ ва рунҳои туркиро истифода мебурданд. Пас аз тасарруфи Осиёи Марказӣ тавассути арабҳо, дар он ҷо алифбои арабиасос қабул карда шуд [1].
Ёдгории қадимтарин навиштаҳои забони қадимаи ӯзбек ба садаи XI рост меояд. Дар онҳо ҳарфҳои зерин истифода мешуданд: ى ۋ و ن م ل ک ق ف غ ﻉ ﻅ ﻁ ﺽ ﺹ ش س ژ ز ر ﺫ د خ ﺡ ﺝ ث ﺕ ب ا Ғайр аз он, ҳарфҳои ﺡ, ت, ﻉ, ﻅ, ﻁ, ﺽ, ﺹ, ﺫ танҳо дар забони арабӣ истифода мешуданд. Ҳангоми вуруди забонҳои форсӣ ба забони қадимаи ӯзбекӣ, алифбо ҳарфҳои چ ва پ -ро (барои садоҳои [ч] ва [п]) ворид намуданд, инчунин дигаргуниҳо мавҷуданд, ки алифбои арабиро ба зарурати фонетикаи туркӣ наздиктар мекунанд. Дар натиҷа, дар садаи XV алифбои забони адабии қадимаи ӯзбек чунин ба назар расид: ى ﻩ و ن م ل ک ق ف غ ﻉ ﻅ ﻁ ﺽ ﺹ ش س ژ ز ر ﺫ د خ ﺡ چ ﺝ ت ﺕ پ ب آ ا.
Пас аз ба Русия ҳамроҳ шудани Осиёи Миёна, дар даҳаи 1860, вазифаҳои ҳуруфи ӯзбекӣ ба таври назаррас васеъ шуданд. Аз ҷумла, чопи оммавӣ оғоз ёфт, рӯзномаву маҷаллаҳо пайдо шуданд ва истифода аз навиштор дар соҳаи таҳсилот тавсеъа ёфт. Дар ин робита алифбои ӯзбекӣ баъзе беҳбудиҳоро ба даст овард [2]. Ҳамин тавр, ҳарфҳои گ ва ڭ, ба алифбо ворид карда шуданд, то овозҳои [г] ва [ң] ифода кунанд. Аммо, он замон хатти ӯзбекӣ меъёре надошт ва нусхаҳои мухталиф алифбои гуногуни навиштро истифода мекарданд.
Пас аз инқилоби соли 1917, дар бораи ислоҳоти ҳуруфи ӯзбекӣ мубоҳисаи васеъ ба миён омад. Дар солҳои 1918-1922 аъзои ҷомеъаи филологии Чиғатай Гурунгиён дар он фаъъолона ширкат варзиданд. Он вақт се нуқтаи назар дар робита ба ояндаи алифбо пайдо шуд. Пас, ном «староорфографистҳо» (алифбои қадимахоҳон) пешниҳоди навишти арабиро бе ҳеч тағйирот пеш бурданд, "миёнаорфографистҳо» пешниҳод доданд, то 6 ҳарфи иловагӣ барои садонокҳо ворид карда шаванд. "наворфографистҳо" ба ғайр аз иловаи ҳарфҳои садонок пешниҳод доданд, то ҳарфҳои хоси танҳо забони арабиро аз байн баранд. Моҳи январи соли 1921 Конгресси 1-уми минтақавӣ оид ба алифбо ва имлои ӯзбекӣ, ки дар Тошканд баргузор шуд, лоиҳаи ислоҳоти А.Фитратро тасдиқ намуд. Тибқи лоиҳа, ба ҷои 4 услуби ҳуруфи арабӣ, бояд танҳо як ҳарфи ибтидоӣ гузошта мешуд; ва истисно кардани ҳарфҳое, ки танҳо дар калимаҳои арабӣ истифода мешуданд ва ворид намудани ҳарфҳои алоҳида барои садонок. Ин лоиҳа иҷро нашуд.
Нуктаи баҳсҳо оид ба ислоҳоти хатти ӯзбекӣ бар асоси ҳуруфи арабиасос моҳи октябри соли 1923 дар Конфронси аввалини имлои узбакони Осиёи Марказӣ, ки дар Бухоро баргузор гардид, гузошта шуда буд. Дар маҷмӯъ, пешниҳодҳои «наворфографистҳо» қабул карда шуданд ва алифбо чунин шакл гирифт: ى ئي ئا ئۇ ئو ئى ئه ﻫ ﻩ ۉ و ن م ل ڭ گ ک ق ف غ ش س ژ ز ر د خ چ ﺝ ﺕ پ ب ﺋ. Ин алифбо расман 18 октябри соли 1923 аз ҷониби Комиссари халқии маъорифи АССРи Туркистон тасдиқ карда шуд. Дар ин шакл алифбо дар Иттиҳоди Шӯравӣ то соли 1930 кор мекард.
Дар Афғонистон гузинаи дигари алифбои ӯзбекӣ бар асоси ҳуруфи арабӣ-форсӣ истифода мешавад[3] : ٸ ى ې ي ة ﻩ ۉ ۇ ٶ و ن م ل گ ک ق ف غ ع ظ ط ض ص ش س ژ ز ر ذ د خ ح چ ﺝ ث ﺕ پ ب ء أ ا آ
Яналиф
[вироиш | вироиши манбаъ]
Масъалаи гузариши забони ӯзбекӣ ба алифбои лотинӣ дар аввали соли 1920 бардошта шуда буд. Моҳи январи соли 1921 он дар конгресси минтақавӣ дар Тошканд муҳокима шуд, аммо баъд ҷонибдорони лотинизатсия аз тарафдорони сершумори ислоҳоти хатти арабӣ розӣ нашуданд. Ин савол бори дуюм дар соли 1926 дар Анҷумани якуми Туркологӣ дар Боку бардошта шуд. Дар ин конгресс гузариши ҳамаи забонҳои туркии халқҳои ИҶШС ба алифбои нави лотинии яналиф тасдиқ карда шуд. Барои татбиқи гузариш ба алифбои лотинӣ дар назди Президиуми Кумитаи марказии иҷроияи Советҳои ҶШС Ӯзбекистон Кумитаи алифбои нав таъсис дода шуд. Тарҳҳои гуногуни алифбои нав дар саҳифаҳои матбуот, маҷлисҳо, конфронсҳо васеъ муҳокима карда шуданд. Баҳси зиёд барои иловаи сингармонизм идома ёфт, дар натиҷа 9 ҳарфи иловагӣ барои ифодаи ҳарфҳои садонок ворид карда шуданд[1].
Дар конфронси ҷумҳуриявии имло дар Самарқанд, ки моҳи майи соли 1929 баргузор шуд, алифбои нави ӯзбекӣ аз 34 аломат тасдиқ карда шуд [1] :
| A a | B ʙ | C c | Ç ç | D d | E e | Ə ə | F f | G g | Ƣ ƣ | H h | I i |
| J j | K k | L l | M m | N n | Ꞑ ꞑ | O o | Ө ө | P p | Q q | R r | S s |
| Ş ş | T t | U u | V v | X x | Y y | Z z | Ƶ ƶ | Ь ь | ' |
Моҳи январи соли 1934 дар Конгресси ҷумҳуриявӣ оид ба забон ва имло қарор қабул карда шуд, ки ҳарфҳои Ө ө, Y y, b аз алифбои ӯзбекӣ бароварда шаванд ва маҳдудияти истифодаи ҳарфи Ə ə иваз карда шуда, дар бисёр ҳолатҳо бо A a иваз карда шавад. Қарорро Президиуми Комитети Марказии Иҷроияи Советҳои ҶШС Ӯзбекистон 13 марти соли 1934 тасдиқ кард. Ин ислоҳот имлои ӯзбекиро сода кард, аммо на ҳама мушкилоти онро ҳал кард [4]. Дар ин бора, дар соли 1937 як гурӯҳи олимон бо роҳбарии А. К. Боровков ба таҳияи версияи нави алифбо ва имлои ӯзбек оғоз карданд. Алифбои аз ҷониби ин коллектив таҳияшуда чунин буд: A a, B b, V v, G g, D d, E e, Ƶ ƶ, Z z, I i, J j, K k, L l, M m, N n, M, O o, P p, R r, S s, T t, U u, F f, X x, C c, Ş ş, Ç ç, Q q, Ƣ ƣ, H h, Ꞑ ꞑ. Бо вуҷуди ин, дар ин замон, дар Иттиҳоди Шӯравӣ раванди сирилликкунонӣ оғоз ёфта буд, ки лотинкунониро душвортар гардонд [1].
Сириллик
[вироиш | вироиши манбаъ]
Соли 1939 дар назди Шӯрои Комиссариати халқии ҶШС Ӯзбекистон комиссия оид ба таҳияи алифбои ӯзбекӣ дар асоси алифбои кирилӣ таъсис дода шуд. Ин комиссия алифборо, ки аз 33 ҳарфи забони русӣ ва боз Ң ң, Ҷ ҷ, Ө ө, Қ қ, Ƶ ƶ, Ҳ ҳ ва апостроф. Аммо ин алифбо эроди зиёдро оид ба ҳарфҳои зиёдатӣ ва нодаркор гирфт. Критикҳо бардоштани ҳарфҳои Щ щ ва Ы ы-ро пешниҳод намуданд. Баъзеҳо бардоштани ҳарфҳои Е е, Ё ё, Ц ц, Ю ю, Я я-ро низ пешниҳод карданд. Ҳарфи А а бояд барои ифодаи овози [ɔ], ва барои [ä] ҳарфи Ə ə ворид карданӣ шуданд. Ба ғайри алифбои асосии сириллики ӯзбекӣ боз чандин пешниҳодҳои алифбоӣ вуҷуд доштанд[1]:
| Яналиф | Лоиҳаи асосӣ | Лоиҳаи 1 | Лоиҳаи 2 | Лоиҳаи 3 | Лоиҳаи 4 | Лоиҳаи 5 |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ç | ҷ | җ | чʼ | дж | ç | дж |
| q | қ | ʀ | кʼ | къ | q | к |
| ƣ | ғ | v | гʼ | гъ | ƣ | г |
| h | һ | ҳ | хʼ | хъ | h | х |
| ꞑ | ң | ң | нг | нг | ꞑ | нг |
| ө | ө | ө | уʼ | ӯ | ө | ү |
| o | о | о | ӯ | о | у | |
| a | о | ā | о | о | а | о |
| ə | а | а | а | а | ə | а |
| ts | ц | ц | ц | ц | тс | ц |
| ş, şc, c | щ | шч/щ | щ | щ | шч/ш | щ |
| je | е | йе/е | е | е | йе/е | е |
| ja | ё | йо/о | ё | ё | йо/о | ё |
| i | ы | и | ы | ы | и | ы |
| ju, jy, u, y | ю | ю | ю | ю | йу/у | ю |
| jə | я | я | я | я | йа/а | я |
| е | э | е | э | э | е | э |
| ʼ | ъ | ʼ | ъ | ъ | ʼ | ъ |
| ʼ | ь | ʼ | ь | ь | ь |
Ниҳоят таркиби алифбо 8 майи соли 1940 дар сессияи 3-юми Шӯрои Олии ҶШС Ӯзбекистон дар қонун дар бораи гузариш ба алифбо дар асоси графикаи русӣ қабул карда шуд[1] :
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж | З з | И и |
| Й й | К к | Л л | М м | Н н | О о | П п | Р р | С с | Т т |
| У у | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Ъ ъ | Ь ь | Э э | Ю ю |
| Я я | Ў ӯ | Қ қ | Ғ ғ | Ҳ ҳ | ʼ |
Мӯҳлати гузариш ба алифбои нав то 1 январи соли 1942 муқаррар карда шуд. Норасоиҳои алифборо чандин маротиба баррасӣ карда, роҳҳои бартараф кардани онҳо пешниҳод карда шуд: масалан, дохилкунии ҳарфҳои Щ щ ва Ы ы-ро ба алифбо, хориҷкунии ҳарфи Ҳ ҳ, тағйири тартиби ҳарфҳоро ва тағйири садои озоднашавандаи [а] -ро бо ҳарфи О о бо чизи дигар. Аммо, ягона тағирот иваз кардани апостроф бо ҳарфи ъ дар соли 1956 буд [4].
Сарфи назар аз ислоҳоти минбаъда, ин алифбо ҳанӯз ҳам дар ӯзбекистон ва кишварҳои ҳаммарз (аз ҷумла Тоҷикистон, Қирғизистон ва Қазоқистон) истифода мешавад.
Лотинии муосир
[вироиш | вироиши манбаъ]Моҳи ноябри соли 1991, ҳангоми пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ, дар Истамбул конфронс баргузор шуд, ки дар он намояндагони ҷумҳуриҳои туркии ИҶШС ва Русия лоиҳаи гузариш ба алифбои туркиро ба лотин, ба қадри имкон ба алифбои туркӣ, дастгирӣ карданд. Сипас, иштирокдорони конфронс ният доштанд, ки аз ҳукуматҳои ҷумҳуриҳои худ гузариш ба ин алфавитро талаб кунанд [5].
2 сентябри соли 1993, Президенти Ӯзбекистон И. Каримов қонун "Дар бораи ҷорӣ кардани алифбои ӯзбекӣ дар асоси алифбои лотинӣ" -ро имзо кард. Алифбои нав ба таври умумӣ бо лоиҳаи дар Истамбул пешниҳодшуда мувофиқ омад. Алифбо аломатҳои зеринро дар бар мегирад [6] : A a, B b, C c, D d, E e, F f, G g, H h, I i, J j, K k, L l, M m, N n, O o, P p, Q q, R r, S s, T t, U u, V v, X x, Y y, Z z, Ç ç, Ğ ğ, Ɉ ɉ, Ñ ñ, Ö ö, Ш ш, ъ.
Аммо, дар моҳи майи соли 1995, ин алифбо таҷдиди назар карда шуд ва ба ҷояш варианти дигар ворид карда шуд. Фарқи асосии он набудани ҳарфҳо бо аломатҳои диакритикӣ буд. Ҳарфҳои Ç ç, Ş ş, Ğ ğ, Ö ö, Ñ ñ, Ɉ ɉ бо ҳарфҳои Ch ch, Sh sh, Gʻ gʻ, Oʻ oʻ, Ng ng, J j иваз карда шуданд [7]. Алифбо шакли зеринро гирифт:
| А а | B b | D d | Е е | F f | G g | H h | I i | J j | K k |
| L l | М m | N n | О о | P p | Q q | R r | S s | Т t | U u |
| V v | X x | Y y | Z z | Oʻ oʻ | Gʻ gʻ | Sh sh | Ch ch | ng | ʼ |
Алифбои нав, воқеан, як транслитератсияи оддии алифбои кириллӣ буд ва мушкилоти имло, ки аз миёнаҳои садаи XX борҳо баррасӣ шуда буд, ҳал накард. Ягона тағироти алифбо гирифтани ҳарфҳои "е", "ё", "ю", "я" ва иваз кардани онҳо бо ҳарфҳои ye, yo, yu, ya буд. Дар аввал, гузариш ба алифбои нав дар соли 2000 ба нақша гирифта шуда буд, сипас муҳлати ниҳоӣ ба соли 2005 [5] ва баъдан ба соли 2010 гузаронида шуд [8]. Пас аз он, муҳлати ниҳоӣ ба соли 2015 гузаронида шуд, аммо то он замон гузариш ба алифбои лотинӣ дар ӯзбекистон хеле дур буд: соҳаи маориф ва кори нимрӯза ба алифбои лотинӣ гузашт, аммо рӯзномаҳо ва маҷаллаҳо бо кириллик идома ёфтанд, тақрибан 70% адабиётҳо дар он чоп карда мешаванд.. Дар таблиғот, дар телевизион ва Интернет ҳам кирилл ва ҳам лотинӣ истифода мешаванд [9]. Дар соли 2018, як муҳлати нави анҷомёбӣ эълон шуд - то 2021 [10].
Дар соли 2018 лоиҳаи реформи нави алифбо чоп шудааст. Дар он диграфҳои Ch ch, Sh sh, Gʻ gʻ, Oʻ oʻ-ро ба Ç ç, Ş ş, Ğ ğ, Ŏ ŏ пешниҳоди иваз карда шуд [11].
Дар соли 2019, як лоиҳаи дигари ислоҳот нашр шуд: Ch ch, Sh sh, Gʻ gʻ, Oʻ oʻ ба Ç ç, Ş ş, Ǵ ǵ, Ó ó иваз карда мешаванд ва ҳарфи C c боз ворид карда мешавад [12].
Мукотиба байни ҳарфҳои алифбоҳои мухталиф
[вироиш | вироиши манбаъ]Дар ҷадвали зерин мувофиқати ҳарфҳои алифбои ӯзбекӣ нишон дода шудааст [13][14].
| Ҷадвали транслитератсия | ||||
|---|---|---|---|---|
| Арабӣ | Лотинӣ | Сириллие | Лотинӣ | МФА |
| 1923—1930 | 1934—1940 | Аз 1940 | Аз 1995 | |
| ئه, ه | A a, Ə ə | А а | A a | [a], [æ] |
| ﺏ | B ʙ | Б б | B b | [b] |
| ﺩ | D d | Д д | D d | [d] |
| ئي | E e | Е е, Э э | E e | [е] |
| ﻑ | F f | Ф ф | F f | [f] |
| گ | G g | Г г | G g | [g] |
| ﻫ | H h | Ҳ ҳ | H h | [h] |
| ی | I i | И и | I i | [ɪ] |
| ﺝ, ژ | Ç ç, Ƶ ƶ | Ж ж | J j | [ʤ], [ʒ] |
| ﻙ | K k | К к | K k | [k] |
| ﻝ | L l | Л л | L l | [l] |
| ﻡ | M m | М м | M m | [m] |
| ن | N n | Н н | N n | [n] |
| ئا, ئو | A a, O o | О о | O o | [ɑ] |
| پ | P p | П п | P p | [p] |
| ﻕ | Q q | Қ қ | Q q | [q] |
| ﺭ | R r | Р р | R r | [r] |
| س | S s | С с | S s | [s] |
| ﺕ | T t | Т т | T t | [t] |
| ئۇ | U u | У у | U u | [u] |
| ۉ | V v | В в | V v | [v], [w] |
| ﺥ | X x | Х х | X x | [χ] |
| ی | J j | Й й | Y y | [j] |
| ز | Z z | З з | Z z | [z] |
| ئو | O o | Ў ӯ | Oʻ oʻ | [o] |
| ﻍ | Ƣ ƣ | Ғ ғ | Gʻ gʻ | [ɣ] |
| ﺵ | Ş ş | Ш ш | Sh sh | [ʃ] |
| چ | C c | Ч ч | Ch ch | [ʧ] |
| ڭ | Ꞑ ꞑ | Нг нг | ng | [ŋ] |
| ء, ﺋ | ʼ | Ъ ъ | ʼ | [ʔ] |
- Ҳарфҳои кириллии Ё ё, Ю ю, Я я дар алифбои муосири лотинӣ бо комбинатсияи ҳарфҳои Yo yo, Yu yu, Ya ya иваз шуданд.
- Ц ц-и сириллик тавассути Ts ts ё S s ифода мешавад [15].
Эзоҳ
[вироиш | вироиши манбаъ]- ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 С. И. Ибрагимов Узбекский алфавит и вопросы его совершенствования // Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР. — М.: Наука, 1972. — С. 157—173.
- ↑ М. И. Исаев. Языковое строительство в СССР. — М.: «Наука», 1979. — С. 71—79. — 352 с. — 2 650 экз.
- ↑ Computer Locale Requirements for Afghanistan
- ↑ 4.0 4.1 С. Ибрагимов Орфография ногайского языка // Орфографии тюркских литературных языков СССР. — М.: «Наука», 1973. — С. 218—227.
- ↑ 5.0 5.1 А. А. Космарский Смыслы латинизации в Узбекистане (конец XX - начало XXI века) // Вестник Евразии. — 2003. — С. 62—85.
- ↑ Özbekiston Respublikasiniñ Qonuni. Lotin yozuviga asoslañan özbek alifbosini joriy etiş töğrisida(ӯзб.) (02.09.1993). 1 апрели 2015 санҷида шуд.
- ↑ Ўзбекистон республикасининг «Лотин ёзувига асосланган ӯзбек алифбосини жорий этиш тӯғрисида»ги қонунига ӯзгартишлар киритиш ҳақида (06.05.1995). 1 апрели 2015 санҷида шуд.
- ↑ П. И. Дятленко Языковые реформы в Центральной Азии: тренды, цели, итоги // Вестник Евразии. — 2008. — С. 80—109.
- ↑ Узбекский язык: взрослым – кириллица, детям - латиница. sarty.kz. 3 апрели 2015 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 7 апрели 2015.
- ↑ Узбекистан в 2021 году полностью перейдёт на латинскую графику. 26 май 2019 санҷида шуд.
- ↑ Лотин ёзувига асосланган ӯзбек алифбоси ҳақида ишчи гуруҳнинг сӯнгги хулосаси = Конечные итоги рабочей группы по узбекскому латинскому алфавиту(ӯзб.). Национальное информационное агентство Узбекистана (6 ноябри 2018). 17 ноябри 2018 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 15 сентябри 2019.
- ↑ Обновленный вариант алфавита представили в Узбекистане. 26 май 2019 санҷида шуд.
- ↑ Uzbek romanization(англ.). Institute of the Estonian Language (23.09.2012). 1 апрели 2015 санҷида шуд.
- ↑ Ходжиев А.П. Узбекский язык // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — С. 427. — (Языки Евразии).
- ↑ New Uzbek Latin Alphabet (1995). Oxus Communications. 1 апрели 2015 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 15 сентябри 2012.
 | Ин мақола — яке аз мақолаҳои хушсифат дар тоҷик Википедиа. |