Гамбускҳо

Гамбускҳо
Табақабандии илмӣ
ХАТО: шаблони орояшинохтӣ нест. Параметрҳои parent ва rangро пур кунед. Гурӯҳ: Гамбускҳо
Номи байнулмилалии илмӣ
Coleoptera Linnaeus, 1758
Зергурӯҳҳо
Плотоядные жуки (Adephaga) Архостемата (Archostemata) Миксофага (Myxophaga) Разноядные жуки (Polyphaga)
Сомонашиносӣ дар Викигуна Тасвирот дар Викианбор ITIS   109216 NCBI   7041 EOL   345 FW   69148

гамбускҳо (лот. Coleoptera) — як гурӯҳ ҳашаротеанд дуруштбол.

Тавсифоти умумӣ

Дарозии баданашон аз 0,25 то 180 мм; рангашон вобаста ба шароит гуногун (якранг, ало, баъзан ҷилодор ва ғайра) мебошанд. Бадани гамбускҳо сахт буда, вобаста ба ҷои сукунат тағийр меёбад. Гамбускҳо барои хоҷагии қишлоқ зарари калон мерасонанд. Ҳастан ғамбускҳое, ки боз фоидаоваранд.

Тарзи зиндагӣ

гамбускҳо даҳони ба ҳоидан, пойҳои ба давидан, ҷаҳидан, дошта гирифтан, шино кардан ва кофтан мувофиқ доранд. Болҳои гамбускҳо дуқабат аст — болҳои парвозӣ ва муҳофизавӣ. Болҳои муҳофизавӣ барои муҳофизати болҳои парвозӣ ва шикам хидмат мекунад. Гамбускҳо ҷудоҷинса мебошанд ва одатан бо тухм (ғайри баъзе гамбускҳои баргхӯр ва стафилинҳо) меафзоянд. Афзоиши аксари онҳо аз 4 давр (тухм, кирмина, зоча ва имаго) иборат аст. Гамбускҳои афзоишашон аз 6 давр иборат буда низ маълуманд. Аз тухми гамбускҳо кирмина ба вуҷуд омада, дар мева, барг, наҷосат ва ғайраҳо 1—4 моҳ, дар хок ё чӯб 1 сол ё зиёдтар ҳаёт мегузаронанд. Даври зочагӣ аз якчанд рӯз то якчанд моҳ, даври имаговӣ 1—3 моҳ (баъзан якчанд рӯз) давом мекунад. Гамбускҳо дар арзҳои мӯътадил дар як сол як бор, баъзан якчанд маротиба насл медиҳанд (мас., какана ва баъзе баргхуракқо). Вобаста ба тарзи ҳаёт гамбускҳоро ба фитофагҳо (алафхӯр), сапрофагҳо (пӯсидахӯр) ва ҳашаротхӯрҳо чудо мекунанд. Гамбускҳои алафхӯр аз 2 гурӯҳ иборатанд: филлофагҳо, ки қисми сабзи рустаниро мехӯранд (мас., аксари гамбускҳои баргхӯр, баъзе гамбускҳои нӯлдароз ва ғайраҳо.) ва гамбускҳое, ки кирминаи онҳо дар дохили бофтаи алаф ва дарахт умр мегузаронанд (маc., кирминаи аксари гамбускҳои нӯлдароз, ғаллахур ва ғайраҳо.). Миқдори зиёди гамбускҳо дар чӯби пӯсида инкишоф ёфта, минбаъд чун сапрофагҳо зиндагӣ мекунанд (аксари гамбускҳои чӯбу пӯстлоххӯр ва ғайра). Сапрофагҳо аз 4 гурӯҳ иборатанд; гамбускҳое, ки боқимондаи рустаниро мехӯранд (аксари гамбускҳои сиёҳак, кирминаи гамбускҳои мӯйлаббелча ва г.); копрофагҳо, ки наҷосат мехӯранд (мас., саргингелон); некрофагҳо, ки лоша ва боқимондаи ҳайвонро мехӯранд (мас., лошахӯрҳо ва пӯстхӯрҳо); гамбускҳое, ки ҳашарот, кирм ва ғ. мехӯранд (мас., визвизакҳо, стафилииҳо ва ғайра). Шароити зисти гамбускҳо вобаста ба даври инкишофи онҳо ҳархела аст. Даври кирминаи гамбуски саврӣ дар хок, даври имаго дар гул ё барг мегузарад. Паразитизм дар байни гамбускҳо хеле кам аст. Баъзе гамбускҳо дар даври имаго дар ҳайвонҳои муҳрадор ҳаёти нимпаразитӣ мегузаронанд (маc., кайки қундуз, баъзе стафилинҳои хояндаҳо ва г.); кирминаи баъзе гамбускҳо дар суворак, занбӯр, кирминаи баъзе визвизакҳо дар зочаи гамбускҳои дигар ва ғ. паразитӣ мекунанд. Дар олам тақрибан 140 оила (дар фаунаи собиқ СССР 108 оила) ва зиёда аз 300 ҳаз. (дар фаунаи собиқ СССР 25 ҳаз., дар фаунаи Тоҷикистон тақрибан 1,4 ҳаз.) намуди гамбускҳо маълум аст. Гамбускҳо дар рӯи замин (ғайр аз арзҳои Арктика ва Антарктида) хусусан дар тропика хеле бисёранд. Аз гамбускҳои Тоҷикистон танҳо баъзе намудҳои ба боғу зироати хоҷагии қишлоқ зараррасон омӯхта шудаанд. Гамбускҳои фоиданок хам бисьёранд (мас., каканаҳои ширинча ва зиреҳакхӯр, визвизакҳои калони сурхбадани кирм ва кирминахӯр). Гамбускҳои саргингелон, лошахӯр ва ғ. қисмҳои ба замин афтида, боқимондаи рустанию ҳайвонотро мехӯранд ва дар табиат роли санитарӣ мебозанд. Аз баъзе намудҳои гамбускҳо дору (мас., аз кантарадин) тайёр мекунанд. Гамбускҳоро асосан паррандаю хазандаҳо, обхокиҳои ҳашаротхур ва ғайраҳо мехӯранд.

Адабиёт

• Гамбускҳо / Қ. Қаҳҳоров, С. Муҳиддинов // Вичлас — Гӯянда. — Д. : СИЭМТ, 2015. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир Н. Амиршоҳӣ ; 2011—2023, ҷ. 4). — ISBN 978-99947-33-77-4.

• Энциклопедияи Советии Тоҷик : [дар 8 ҷ.] / сармуҳаррир А. С. Сайфуллоев. — Д. : СИЭСТ, 1978—1988.