Мизоҷ (равоншиносӣ)

Чор мизоҷ аз чап ба рост, аз боло ба поён: балғамӣ, савдовӣ, дамавӣ, сафроӣ (ҳакокии Иоҳанн Лафатер, асри XVIII)

Мизоҷ, сиришт, ниҳод, табиат, хулқ (лот. temperamentum) — хусусияти ботинии табиии одам, мувофиқи назарияи тибби қадим ва тибби халқии як қатор мамлакатҳои Шарқ сиришт ва табиати инсон аст, кайфиятест, ки аз омезиши чор унсур (ё аносири арбаа) – оташ, бод, хок ва об ба ҳам мерасад.

Алоқамандии чор унсур

Мизоҷ дар асоси иртибот ва алоқамандии чор унсур, ки ном бурда шуданд, 4 хилт (моддаҳои асосии моеъи дохили бадан – хун, балғам, сафро ва савдо) ва 4 хусусияти иқлимӣ – ҳарорат (гармӣ), бурудат (хунукӣ), рутубат (намӣ) ва юбусат (хушкӣ) кашф ва муқаррар карда шудааст. Онҳо ба табиати 4 фасли сол (баҳор, тобистон, тирамоҳ ва зимистон) ва 4 узви асосии бадан (дил, майна, сипурз ва ҷигар) нисбат дода шудаанд.

Назарияи мизоҷ

Назарияи мизоҷ аз қадимтарин ва машҳуртарин назарияҳои илми тиб мебошад. Ба ақидаи бисёре аз уламои тиб чор унсур, ки онҳоро аркон ё асли ҳамаи ҷисмҳо низ меноманд, басит (ғайри мураккаб) будаанд, яъне бо ғайри зоти худ таркиб наёфтаанд ва ҳангоме, ки аркон бисёр реза-реза мешаванд, аъзои онҳо бо ҳам омехта гардида, ба ҳадде феълу афъол менамоянд, ки сурати ваҳдати кайфияти дигаре, сурати ваҳдонӣ ҳосил мекунанд, ки он мизоҷ аст. Сабаби пайдоиши бемориҳо, тамоми хусусиятҳои физиологии бадани инсон (аз кӯдаки навзод то куҳансолон), норасоиҳо ва дигаргуниҳои иқлимию ҷуғрофӣ дар аснои беморӣ, табиати хӯрок, нӯшокиҳо, доруҳо ва ғайра ҳама вобаста ба мизоҷ дониста мешуд. Ба қавли Арасту, Буқрот ва Ҷолинус ахлоти чаҳоргона (чор халт), яъне хун, балғам, сафро ва савдо, ҳар кадом дар бадани инсон аз унсурҳои муҳими беруна (аз 4 унсур) ба вуҷуд меоянд. Абӯалии Сино ин назарияро рад намуда, исбот мекунад, ки ахлоти чаҳоргона дар дохили узвҳои худи бадан ҳосил мешаванд. Ахлоти чаҳоргона дар як ранг, дар як ҳолат ва мизон намеистанд, балки ҳамеша дар ҳолати тағйир ва ҳаракат мебошанд ва манбаи қувваҳои асосии организм (ҳайвонӣ, нафсонӣ, ҳис, ҳаракат ва тафаккур) ба шумор мераванд. Тавсифи ин ахлот, табиати онҳо, салоҳият ва фоидаи онҳо дар бадан дар ҷадвал дода шудаанд.

Ахлот	Табиат	Салоҳият	Анвои мизоҷи одамон
Хун (лот. Sanguis)	ҳор ва ратб (гарм ва тар) мизоҷи бод	Лавни (ранги) ӯ аҳмар, таъми ӯ дилнокаш ва ширинтар аз дигар ахлот, фоидаи ӯ дар бадан ин аст, ки тағзия, тасхин ва тартиб мекунад.	Сангвинӣ
Сафро (юн. Chole)	ҳор ва ёбис (гарм ва хушк)	Лавни ӯ аҳмар моил ба суфрат (зардча), таъми ӯ талхтар, фоидаи ӯ дар бадан он аст, ки чизе аз ӯ бо хун мунзам шавад, тағзияи баъзе аъзо кунад ҳамчун рия ва баҳдат, худ талаттифи хун бошад, қатъи рутуботи лазҷа (часпак) аз ҷигар кунад ва баданро гарм дорад, муовини дафъи фузулот шавад.	Холерӣ
Савдо (юн. Melancholia)	борид ва ёбис (хунук ва хушк)	Таъми ӯ турш аст, салоҳияти он дорад, ки чизе аз он бо хун мунзам шавад, баъзе аъзоро ҳамчун эзом (устухон) ғизо диҳад ва аз теҳол (сипурз) ба замми меъда мунсиб шавад, бар шаҳват бияфзояд ва хуни рақиқро ғализ гардонад чун бо ӯ мухталит шавад.	Меланхолӣ
Балғам (лимфа; юн. Phlegma)	борид ва ратб (хунук ва тар)	Таъми он ба таъми об қариб аст, салоҳияти он дорад, ки хун шавад, фоидаи ӯ дар бадан он аст, ки агар вақте бадан ғизо наёбад, табиати ӯро нафҷ (намӣ) диҳад ва ба мартабае расонад, ки ғизо шавад ва низ аз фавоиди ӯ он аст, ки тартиби аъзо кунад алалхусус мафосилро (банду буғумҳоро).	Флегматӣ

Физиологи рус И. П. Павлов нахустин бор хелҳои мизоҷи одамонро аз рӯи навъҳои системаи асаб ҷудо карда, 4 гурӯҳи онро – сангвинӣ (дамавӣ), холерӣ (савдовӣ), меланхолӣ (сафроӣ) ва флегматӣ (балғамӣ) муқаррар ва аз ҷиҳати илмӣ асоснок намуд, ки ин гурӯҳҳо ба назарияи мизоҷ мувофиқат мекунанд ва ҳар яке аз онҳо, чунон ки дар ҷадвал дида мешавад, ба афзалияти ин ё он хилт дар бадан алоқаманд аст.

Мизоҷи муътадил

Мизоҷи инсон ба чигунагии омезиши чор унсур ва 4 хосияти онҳо вобастааст. Аз ин ҷиҳат мизоҷ ба ду навъ тақсим мешавад: мизоҷи мӯътадил ва мизоҷи номӯътадил. Ба ибораи тиббӣ гӯем, «чун аҷзои аркон (чор унсур) мумосси якдигар шавад, кайфияти мутазодаи баъзе дар баъзе амал кунад ва агар мизоҷ бар манҳаҷи васат (ба якдигар майлкунанда) дар миёни кайфиёти мутаада воқеъ шавад, чунин мизоҷро мӯътадили ҳақиқӣ хонанд. Чунин мизоҷ вуҷуд надорад, онро фақат ба тариқи фараз тавон ангошт». Яъне мизоҷи мӯътадил (мизоҷи одами ҷавону солим, ки аз ҳар ҷиҳат – аз ҷиҳати қувва, ҳис, тафаккур, заковат ва ғайра комил бошад) дар табиат вуҷуд надорад ё кам вомехӯрад.

Мизоҷи номуътадил

Аммо мизоҷе, ки дар миёни кайфияти мутазода моили якдигар бошад, яъне мизоҷи номӯътадил, иборат аз 8 қисм аст:

фақат моил ба ҳарорат (гарм)
фақат моил ба бурудат (хунук)
фақат моил ба рутубат (тар)
фақат моил ба юбусат (хушк)
моил ба ҳарорат ва юбусат (мизоҷи оташ)
моил ба ҳарорат ва рутубат (мизоҷи обу ҳаво)
моил ба бурудат ва юбусат (мизоҷи хок)
моил ба бурудат ва рутубат (мизоҷи об)

Мизоҷи номӯътадил 4 дараҷа дошта, ҳар кадоме ба 3 поя тақсим мешавад. Ҳамаи ҷисмҳо, минералҳо, хӯрокворӣ, наботот, доруҳо, аз ҷумла узвҳои ҳайвонот, аз рӯи ранг, бӯй, таъм ва таъсири худ ба организм мувофиқи ҳамин дараҷаҳо ва пояҳо тасниф карда шудаанд. 4 дараҷаи мизоҷро аз рӯи таъсири дору ба организм муайян мекарданд, ки меъёри он тақрибан чунин буд (ба ибораи тиббӣ):

Агар миқдори ками он ба бадани аҳдос (ҷавон ва солим) кайфияте зиёду ғолиб нанамояд, миқдори бисёр ва такрори истеъмоли он тағйири каме намояд, аммо ноқису мухтал (вайрон) насозад, дараҷаи аввалӣ гӯянд;
Агар миқдори ками он кайфияти ғолиб ва зоид намояд, аммо зиёдатии миқдор ва такрори истеъмоли он ба ҳадди зарар ва фасод нарасад, дараҷаи сония номанд;
Агар зиёдатии миқдор ва касрати истеъмоли он ба зарару фасод ва нуқсону ихтилол расад, лекин муҳлик (ҳалокатовар) набошад, дараҷаи солиса гӯянд;
Агар зарари бисёр ва азим дар руҳ ва қувваҳо намояд, ба ҳадди ҳалокат расонад ва муҳлик бошад, дараҷаи робиа номанд.

Тибби қадим дар мавриди мизоҷ

Тибби қадим чунин мешуморад, ки мизони 4 ахлот ё мизоҷи инсон дар бадан бояд ба дараҷаи зарурӣ, яъне қадре бошад, ки барои организм ҳатман лозим аст. Агар ба сабаби шароити иқлим ё риоя накардани режим ва ғайра ин мизон вайрон шавад, он боиси беморӣ ва ҳатто ҳалокат мегардад. Беморонро дар асоси принсипи «унсурҳои ба ҳам зид» муолиҷа мекарданд. Масалан, беморие, ки аз афзоиши мизони гармӣ ва хушкӣ пайдо шудааст, бо доруҳои хунук ва тар, аммо беморие, ки ба сабаби афзудани мизони хунукӣ ва намӣ пайдо шудааст, бо доруи гарму хушк муолиҷа карда мешуд. Агар мизоҷи бемор гарм ва доруҳое, ки ба ӯ додан зарур аст, низ табиатан гарм бошанд, ба он дору то дараҷаи муайян гиёҳ ё хӯрокҳои табиатан хунук илова карда мешуд ва ғайра. Мувофиқи назарияи тибби қадим мизоҷи одамон ба ҷинс, синну сол, иқлим вобастааст.

Мизоҷ ба қавли Ибни Сино

Дар «Ал-Қонун» гуфта мешавад, ки мизоҷи кӯдакон ва наврасон назар ба калонсолон гармтар ва намноктар, мизоҷи куҳансолон сарду хушк, мизоҷи занон назар ба мизоҷи мардон хунуктар ва намноктар, мизоҷи сокинони мамлакатҳои шимол назар ба мизоҷи шахсоне, ки дар ҷануб истиқомат мекунанд, намноктар аст. Ба ҳар узви дохилии бадан мизоҷи махсусе низ хос мебошад.

Узвҳои гарми бадан

Ба қавли Ибни Сино тартиб ва нисбати узвҳои гарми бадан чунин аст:

гармии мизоҷи руҳ зиёдтар аст (>) аз дил > хун > ҷигар > шуш > мушакҳо > сипурз > гурда ва ғайра;

Узвҳои мизоҷи хунук

балғам хунуктар (>) аз чарбу > мӯй > устухон > тағояк > пайҳо > пардаҳо > асабҳо > ҳароммағз > майнаи сар > пӯст ва ғайра;

Узвҳои тар

рутубати балғам зиёдтар аст (>) аз хун > равған > майнаи сар > ҳароммағз > пистон > тухмдон > шуш > ҷигар > сипурз > гурда > мушакҳо > пӯст;

Узвҳои мизоҷи хушк

хушкии мӯйҳо зиёдтар (>) аз устухон > тағояк > пайҳо > пардаҳо > рагҳо > асабҳои ҳаракат > дил > асабҳои ҳиссиёт > пӯст.

Мизоҷи ағзия ва адвия

Ағзия ва адвия (хӯроквориҳо ва доруҳо) ба чунин гурӯҳҳо тақсим мешаванд:

ғизои мутлақ – хӯроквориҳое, ки фақат хусусияти ғизоӣ дошта, мизоҷи одамро тағйир намедиҳанд;
давои мутлақ – моддаҳое, ки хосияти ғизоӣ надоранд, вале метавонанд мизоҷи одамро дигар кунанд;
ғизои давоӣ – моддаҳое, ки хосияти ғизоии онҳо назар ба таъсири давоии онҳо зиёдтар ё қавитар аст (бодиринг, каду, харбуза, ангур, шалғам, сабзӣ, мош, лӯбиё ва ғайра);
давоҳои ғизоӣ – моддаҳое, ки таъсири давоии онҳо нисбат ба хусусияти ғизоиашон зиёдтар аст (наъно, сир, коснӣ, тут, олу ва ғайра);
моддаи зулхосиятайн – дар баробари таъсир ба мизоҷ боз таъсири махсус ҳам доранд.

Масалан, заҳрҳо, ки баръакси фаъолияти организм таъсир карда тамоми узвҳо, қувваҳо ва гармии табиии баданро хароб намуда, боиси дарду машаққат ва ҳатто ҳолати марговар мегарданд; подзаҳрҳо ва тарёкҳо, ки бо таъсири махсуси худ қувваҳо, гармӣ ва танзими баданро барқарор, таъсири заҳрҳоро бартараф ва организмро солиму мустаҳкам менамоянд.

Адабиёт

Капранов В. А., Раҳим Ҳошим, Ҳикмати асарҳо, Д., 1975.
Абӯалӣ ибни Сино, Қонуни тиб, китоби I, Д.,1991.
Зоҳидов Ҳ., Канзи шифо, Д., 1999.

Адабиёти иловагӣ

Большая советская энциклопедия: В 30 т. — М.: «Советская энциклопедия», 1969—1978.
Chess., S. (1997). Temperament: Theory and Clinical Practice. Harvard Mental Health Letter, 14(5), 5-7.
Davidson, D. A. (2005). Psychosocial Issues Affecting Social Participation. In J. Case-Smith (Ed.), Occupational Therapy for Children (pp. 449–480). St. Louis: Elsevier Mosby.
Maziade, M. (1983). Le tempérament de l’enfant, les différences individuelles et les forces environnementales. Santé mentale au Québec, 8(2), 61-67.
Olson, L. J. (1999). Psychosocial Frame of Reference. In P. Kramer & J. Hinojosa (Eds.), Frames of Reference for Pediatric Occupational Therapy (pp. 323–375). Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins.
Zeanah, C. H., & Fox, N. A. (2004). Temperament and Attachment Disorders. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 33(1), 32-41.

Пайвандҳо

Небылицын В. Д. Темперамент. // Психология индивидуальных различий. Тексты. / Под ред. Ю. Б. Гиппенрейтер, В. Я. Романова. — М.: Изд-во МГУ, 1982. — С. 153—159. Бойгонӣ шудааст 16 октябри 2008 сол.
Четыре темперамента в комиксах Херлуфа Бидструпа
Arikha, Noga (2007). Passions and Tempers: A History of the Humours Бойгонӣ шудааст 24 марти 2017 сол.
Helminen, Päivi (1999). Discovering Our Potential: An Introduction to Character Types
Rudolf Steiner (1909). The Four Temperaments

Сарчашма

Энсиклопедияи мухтасари тиб. Ҷилди III. — Душанбе: СИЭМТ, 2012. — 504 с. — ISBN 978-99947-33-45-3.