Забони итолиёӣ

Итолиёвӣ, lingua italiana,
Итолиёвӣ, lingua italiana,
Номи қавмӣ	итол. italiano; итол. Italiano
Кишварҳо	Итолиё; Сан-Марино; Суис; Вотикон;
Созмони танзимкунанда	Accademia della Crusca[d]
Шумораи умумии гӯишварон	64 800 000 тан (2019);
Вазъ	дар ҳоли амн[d]
Таснифот
	забонҳои ҳиндуаврупоӣ забонҳои итоликӣ[d] забонҳои романӣ[d] Italo-Romance[d] забони итолиявӣ
Хат	Алифбои итолиёӣ ва Алифбои лотинӣ
Коди забонӣ
ГОСТ 7.75–97	ита 235
ISO 639-1	it
ISO 639-2	ita
ISO 639-3	ita
WALS	ifi ва ita
Ethnologue	ita
Linguasphere	51-AAA-q
ABS ASCL	2401 ва 24
IETF	it
Glottolog	ital1282
	Ниг. низ: Лоиҳа:Забоншиносӣ

Забони итолиёӣ (lingua italiana) — Забони расмии Итолиё, Ватикан, Сан-Марино, Швейтсария (ҳамқатор бо забонҳо олмонӣ, фаронсавӣ ва швейтсарӣ-ретороманӣ). Ҳамчун дуюм забони расми дар як чанд ҳавзаҳои давлатҳои Хорватия ва Словения қабул шудааст.

Таърих

Забони итолиёӣ дар асоси лаҳҷаҳои романии Итолиё таркиб ёфт ва авали худро аз забони халқии лотинӣ гирифт. Забони адабии итолиёӣ дар асоси шеваи Тоскана таркиб ёфт, яъне дар ҳамон ноҳияе, ки қабилаҳои этрускҳо зиндагӣ мекарданд. Ақидае вуҷуд дошт, ки хусусиятҳои шеваи тосканӣ бо шеваи этрускӣ пайваст ҳастанд ва аз ҷиҳати забон дар мӯҳити як гурӯҳанд.^[8], аммо дарҳол ин ақида дар шумораи куҳан ба ҳисоб меравад.^[9].

Таърихи забони итолиёӣ ба се давра тақсим мекунанд, ки якум давра аз асри X сар карда то асри IX дарбар мегирад, он вақте ки стандарти флорентсиягӣ нисбати боқимонда стандартҳо бартарӣ дошт. Дар марҳалаи ибтидои бунёди шеваҳо, асосан дар марказ ва ҷануби кишвар равнақ меёбад ва одатан ин ҳуҷатҳои ҳуқуқӣ ва ашъори рӯҳонӣ буд. Маркази барҷастаи илм, дайр Монтекассино мешавад. Дертар, охири асри XII, марказҳои алоҳидаи адабиёт ва расмҳои шевагӣ инкишоф меёбанд: Ситсилия, Болония, Умбрия ва дигарон. Ин чунин дар қатори забони «халқӣ» Итолиё забони лотинӣ, забони куҳани фаронсавӣ ва забони куҳани провансалӣ истифода мебурданд.

Дар охири асри XIII мактаби «намуди нави ширинсуханӣ» (dolce stil nuovo) ташаккул ёфт, ки асоси худро аз шеваи тосканӣ гирифт. Намояндагони зиёди адабиёти тоскании асрҳои XIII—XIV — Данте Алигери, Боккаччо ва Петрарка. Дар рисолаи худ «Базм» (Convivio) ва «Оиди ширинсуханни халқӣ» (De vulgari eloquentia) Данте мулоҳизаро тадқиқ кардани буд, дар бораи он, ки бо забони халқӣ метавон дар боби ҳаргуна мавзӯъ асар эҷод кардан, аз бадеӣ то рӯҳонӣ. Ин гуна забони халқии «ташаккулёфта» ӯ volgare illustre номбар мекард, лекин Данте намегуфт, ки як шева ҳамаи хусусиятҳои лавозимиро дорад ва ин гуна ҳисоб намекард.

Асри XIV пас ах коркарди шеваи тосканӣ, ки рӯ ба сифати намунаи Данте, Петрарка ва Боккаччо овард, забони адабии умумиитолиёӣ гашт^[10]. Давраи асрҳои XV—XVI байниитолиёӣ номгузор мешавад. Дар ин вақт суханҳое пайдо мешаванд, ки забони халқӣ ва дархусус тосканӣ аз забони лотинӣ бартарӣ дорад ва беҳ аст (Алберти Леон Баттиста, Политсиано Анҷело), сарфу нахви (грамматика) — якум пайдо мешавад. («Дастури забони халқии флорентсӣ», 1495). Нависандагони дигар ноҳияҳо, мисол аз Неапол Якопо Саннадзаро, ҳаракат мекарданд ки забони асарҳои худро ба шеваи тосканӣ наздик кунанд.

Алифбо

Ҳарф	Талафӯз	Ном (ит.)	Ном (тоҷ.)
Алифбои итолиёӣ (alfabeto)
A a	[a]	a	а
B b	[b]	bi	би
С с	[k], [ʧ]	сі	чи
D d	[d]	di	ди
E e	[e], [ɛ]	e	э
F f	[f]	effe	эффе
G g	[g], [ʤ]	gi	ҷи
H h	см. текст	acca	акка
I i	[i], [j]	i	и
L l	[l]	elle	элле
M m	[m]	emme	эмме
N n	[n]	enne	энне
O o	[o], [ɔ]	o	о
P p	[p]	pi	пи
Q q	фақат дар якҷоягӣ qu [kw]	cu	ку
R r	[r]	erre	эрре
S s	[s], [z]	esse	эссе
T t	[t]	ti	ти
U u	[u], [w]	u	у
V v	[v]	vu	ву
Z z	[ʣ], [ʦ]	zeta	дзета
Фақат барои сабти калимаҳои аз забони хориҷӣ омада
J j	[j] (й)	i lunga	ва лунга 'ва дароз'
K k	[k] (к)	cappa	каппа
W w	[v], [w]	vu doppia	ву доппиа 'ву дукарата'
X x	[ks] (кс)	ics	икс
Y y	[i], [j]	i greca	ҳам грек (шахси юнонӣ) ҳам (моли юнонӣ)

Ҷадвал

Забони тоҷикӣ	моҳ	нав	модар	хоҳар	шаб	бинӣ	се	сиёҳ	сурх	зард	сабз	гург
Дигар Забонҳои Ҳинду-Аврупоӣ
Забони форсӣ	mâh	now	mâdar	хâhar	šab	bini	se	siyâh	sorx	zard	sabz	gorg
Забони толишӣ	манг	нуй	моâ	hовâ	шâв	выни	се	сийо	сы	зард	hавз	нечи, варг
Забони пушту	myāsht	nəvay	mōr	khōr	shpa	pōza	dre	tōr	sur	zhaṛ	shin	lewa
Забони осетинӣ	мæй	нæуæг	мад	хо	æхсæв	фындз	æртæ	сау	сырх	бур	цъæх	бирæгъ
Забони урду	māh / māheena	nayā	mā / walda	behn	rāt	nāk	tīn	siah / kālā	surkh / lāl	pīlā	sabz / harā	bheyrya
Забони ҳиндӣ	mās	nayā	mātā	bahin	rāt	nāk	tīn	kālā / shyam	lāl	pīlā	harā	bik
Забони русӣ	месяц	новый	мать	сестра	ночь	нос	три	чёрный	красный	жёлтый	зелёный	волк
Забони сербӣ	месец	ново	мајка	сестра	ноħ	нос	три	црно	црвено	жуто	зелено	вук
Забони англисӣ	month	new	mother	sister	night	nose	three	black	red	yellow	green	wolf
Забони даниягӣ	måned	ny	moder	søster	nat	næse	tre	sort	rød	gul	grøn	ulv
Забони арманӣ	amis	nor	mayr	quyr	gisher	qit	erek'	sev	karmir	deghin	kanach	gayl
Забони лотинӣ	mēnsis	novus	māter	soror	nox	nasus	trēs	āter, niger	ruber	flāvus, gilvus	viridis	lupus
Забони фаронсавӣ	mois	nouveau	mère	soeur	nuit	nez	trois	noir	rouge	jaune	vert	loup
Забони итолиёӣ	mese	nuovo	madre	sorella	notte	naso	tre	nero	rosso	giallo	verde	lupo
Забони олмонӣ	Monat	neu	Mutter	Schwester	Nacht	Nase	drei	schwarz	rot	gelb	grün	Wolf
Забони португалӣ	mês	novo	mãe	irmã	noite	nariz	três	negro	vermelho	amarelo	verde	lobo
Забони испанӣ	mes	nuevo	madre	hermana	noche	nariz	tres	negro	rojo	amarillo	verde	lobo
Забони каталанӣ	mes	nou	mare	germana	nit	nas	tres	negre	roig / vermell	groc	verd	llop
Забони руминӣ	luna	nou/noi	mamă	soră	noapte	nas	trei	negru	roşu	galben	verde	lup
Забони чехӣ	měsíc	nové	matka	sestra	noc	nos	tři	černý	červený	žlutý	zelený	vlk
Забони кимрӣ (زبان ولزی)	mis	newydd	mam	chwaer	nos	trwyn	tri	du (/di/)	coch, rhudd	melyn	gwyrdd, glas	blaidd
Забони полякӣ	miesiąc	nowy	matka	siostra	noc	nos	trzy	czarny	czerwony	żółty	zielony	wilk
Забони латишӣ	mēnesis	jauns	māte	māsa	nakts	deguns	trīs	melns	sarkans	dzeltens	zaļš	vilks
Забони литвонӣ	mėnuo	naujas	motina	sesuo	naktis	nosis	trys	juoda	raudona	geltona	žalias	vilkas
Забони булғорӣ	месец	нов	майка	сестра	нощ	нос	три	черен	червен	жълт	зелен	вълк
Забони украинӣ	місяць	новий	мати	сестра	ніч	ніс	три	чорний	червоний	жовтий	зелений	вовк
Забони белорусӣ	месяц	новы	маці	сястра	ноч	нос	тры	чорны	чырвоны	жоўты	зялёны	воўк

Ин мақолаи хурд дар бораи яке аз забонҳои ҷаҳон аст. Бо густариши он ба Википедия кӯмак кунед.

Адабиёт

Serianni, Luca (2000). Italiano (in италиявӣ). Milan: Garzanti.
Berloco, Fabrizio (2018). The Big Book of Italian Verbs: 900 Fully Conjugated Verbs in All Tenses. With IPA Transcription, 2nd Edition (in Англисӣ). Lengu. ISBN 978-8894034813.

Сарчашма

↑ https://github.com/unicode-org/cldr/blob/main/common/main/it.xml
↑ ScriptSource - Italy
↑ ScriptSource - San Marino
↑ ScriptSource - Switzerland
↑ ScriptSource - Vatican State
↑ Ethnologue (ингл.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
↑ Красная книга языков ЮНЕСКО
↑ Например, Battisti, C. Aspirazione etrusca e gorgia toscana // Studi Etruschi, IV (1930), p. 249—254
↑ Robert A. Hall, Jr. A Note on «Gorgia Toscana» // Italica, vol. 26(1), 1949, pp. 64-71, ср. также [Rohlfs 1966].
↑ Челышева, И. И., Черданцева, Т. З. Итальянский язык // Языки мира. Романские языки. М.: Academia, 2001, стр. 60

Итальянско-английский словарь(рус.)
Игровые уроки итальянского языка (рус.) Бойгонӣ шудааст 10 Январ 2014 сол.
Основы итальянского языка(рус.)

Эзоҳ

Шаблон:Итолиё

[_ced5737c32443989-1] ttps://github.com/unicode-org/cldr/blob/main/common/main/it.xml

[_ee3dff2f18387705-2] ScriptSource - Italy

[_f7aea38880126757-3] ScriptSource - San Marino

[_50ca9c3fc7f04bb9-4] ScriptSource - Switzerland

[_62093c7b7e03de9f-5] ScriptSource - Vatican State

[_ccb9fee0acead177-6] Ethnologue (ингл.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675

[_b3fcccd51688f129-7] Красная книга языков ЮНЕСКО

[8] Например, Battisti, C. Aspirazione etrusca e gorgia toscana // Studi Etruschi, IV (1930), p. 249—254

[9] Robert A. Hall, Jr. A Note on «Gorgia Toscana» // Italica, vol. 26(1), 1949, pp. 64-71, ср. также [Rohlfs 1966].

[10] Челышева, И. И., Черданцева, Т. З. Итальянский язык // Языки мира. Романские языки. М.: Academia, 2001, стр. 60

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]