Ҳуруфи тсахурӣ

Ин мақола — яке аз мақолаҳои хушсифат
Мавод аз Википедиа — донишномаи озод

Ҳуруфи тсахурӣ – гурӯҳи ҳарфҳо, ки барои навишти забони тсахурӣ истифода мешаванд. Дар асрҳои миёна тсахурҳо аз алифбои тағйирёфтаи арабӣ – аҷамӣ истифода мекарданд. Солҳои 1934-1938 дар Иттиҳоди Шӯравӣ хатти тсахурӣ дар асоси графикаи лотинӣ истифода мешуд. Аз соли 1990 инҷониб тсахурҳо дар Русия алифбои кириллиро истифода мебаранд. Аз соли 1996 дар Озарбойҷон алифбои тсахурӣ дар асоси алифбои лотиниасосёфта истифода мешавад.

Хати арабӣ[вироиш | вироиши манбаъ]

Дар охири асри 11 дар деҳаи Тсахур аввалин мадраса дар Доғистон бунёд ёфтааст. Олими шӯравӣ А.Н.Генко осори географи араби асри XIII Закариё ал- Қазвиниро таҳқиқ намуда, муқаррар намуд, ки дар он замон тсахурҳо барои навиштани забони худ алифбои тағирёфтаи арабӣ -"аҷамӣ" -ро истифода мебурданд. Генко навиштааст: «Мо далели мавҷудияти навиштаҳои маҳаллӣ дорем ва ин навишта тсахурӣ аст. Мо асарҳое дорем, ки онҳо ба забони тсахурӣ тарҷума шудаанд. Маълум аст, ки китобҳои "Компедийи Музанӣ" ва "Китоби Имом ал-Шофеӣ" ба забони тсахурӣ аз забони арабӣ тарҷума шудаанд. Аммо дар бораи дастхатҳои арабии тсахурӣ маълумоти муфассал нест.[1][2] Ягона ёдгории асримиёнагӣ ба забони тсахурӣ навиштаҷоти санги мазор дар деҳаи Тсахур мебошад, ки аз соли 1377 сарчашма мегирад. Ин навиштаҷот калимаи шаҳодат ва 8 сатри шеърро дорад [1].

Транскрипсияҳои илмӣ[вироиш | вироиши манбаъ]

Алифбои тсахурӣ аз грамматика ва луғати A.M.Дирр (1913)

Тадқиқоти илмии забони тсахурӣ дар охири асри 19 оғоз ёфт. Аввалин эскиз ва луғати мухтасари грамматикӣ аз ҷониби Р.Ф.Эркерт дар соли 1895 тартиб дода шудааст. Маводҳо барои китобро ӯ тавассути фиристодани саволномаҳои лингвистӣ ба деҳаҳо ҷамъ овардааст, бинобар ин муаллиф фонетикаи тсахуриро сифатан тавсиф карда наметавонист.[3] Барои навиштани калимаҳои тсахурӣ, Эркерт алифбои лотиниро бо якчанд нишонаҳои диакритика истифода мебурд [4].

Дар соли 1913 нахустин грамматикаи муфассал ва луғати забони тсахуриро А.М.Дирр баровард. Вай дар ин асар алифбои тсахуриро мисол меорад, ки бо вуҷуди ин, танҳо дар корҳои илмӣ истифода мешуд ва худи тсахурҳо онро истифода намебурданд. Алифбои пешниҳодкардаи Дирр дар асоси кириллӣ сохта шуда буд, аммо дар он якчанд ҳарфҳои лотинӣ мавҷуд буданд.[5]

Дар асарҳои илмии даврони шӯравӣ ҳам алифбои кириллӣ дар асоси ҳуруфи лезгинӣ (Б. Б. Толибов. Забонҳои халқҳои СССР, М., 1967; Г. Х. Ибрагимов. Фонетикаи забони тсахурӣ, Махачқалъа, 1968) ва ҳам алифбои гурҷии тағйирёфташуда (асарҳои Э. Ф. Ҷейранишвилӣ) барои навиштани матнҳои тсахурӣ истифода шудаанд.

Лотинии солҳои 1930-ум[вироиш | вироиши манбаъ]

Алифбои тсахурӣ, солҳои 1934-1938

Соли 1934, дар марҳилаи ниҳоии раванди лотиникунонӣ ва эҷоди скриптҳо барои халқҳои Иттиҳоди Шӯравӣ, А.Н.Генко хатти лотиншударо барои забони тсахурӣ таҳия кард [6]. Худи ҳамон сол таълим бо алифбои нав дар мактабҳо оғоз ёфт ва С.А.Ҷаъфаров аввалин китобҳои дарсии онро тартиб дод (дар маҷмӯъ 8 нусха нашр шуд). Лаҳҷаи деҳаи Тсахур заминаи забони адабии навбунёд буд. Аммо, аллакай дар соли 1938 таълим ва нашриёт ба забони тсахурӣ қатъ карда шуд, чунин мешумориданд, ки ниёзҳои фарҳангии мардуми тсахурро забонҳои озарбойҷонӣ ва русӣ хидмат карда метавонанд. Ҳамин тариқ, аввалин алифбои расмии тсахурӣ ҳамагӣ 4 сол давом кард [7].

Кириллӣ[вироиш | вироиши манбаъ]

Соли 1989 қарор шуд, ки ба мактаббачагони Тсахури Республикаи Автономии Советии Сотсиалистии Доғистон аз синфҳои 1 то 4 бо забони модарии худ таълим дода шаванд. Барои ин алифбои нави тсахурӣ дар асоси алифбои кириллӣ таҳия карда шуд, ки ба графика шабеҳи алифбои дигар забонҳои доғистонӣ мебошад. Соли 1990 алифбои таҳиянамудаи Г.Х.Иброҳимов ва Н.Г.Исоев расман тасдиқ карда шуд. Аз соли 1992 дар мактабҳо таълими забони тсахурӣ оғоз ёфт ва соли 1993 нахустин дастур нашр шуд. Қарор буд, ки лаҳҷаи тсахурӣ-сувагилӣ дар заминаи забони адабӣ гузошта шавад. Баъдтар, дигар адабиётҳо бо алифбои кириллӣ, инчунин рӯзномаи «Нур» нашр шуданд [3][8].

Алифбои тсахурӣ, ки дар Русия истифода мешавад[3]:

А а АI аI Б б В в Г г ГI гI Гъ гъ Гь гь Д д Дж дж
Е е Ё ё Ж ж З з И и Й й К к КI кI Къ къ Кь кь
Л л М м Н н О о ОI оI П п ПI пI Р р С с Т т
ТI тI У у УI уI Ф ф Х х Хъ хъ Хь хь Ц ц ЦI цI Ч ч
ЧI чI Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы ЫI ыI Э э Ь ь Ю ю Я я

Лотинӣ дар Озарбойҷон[вироиш | вироиши манбаъ]

Дар соли 1996 Озарбойҷон нусхаи алифбои забони тсахурӣ дар асоси алифбои лотинии озарбойҷонӣ таҳия шуд. Як дастур бо ин алифбо нашр шудааст.

Алифбои тсахурие, ки дар Озарбойҷон истифода мешавад [9] :

A a AӀ aӀ B b V v Q q Qъ qъ D d E e İ i Y y K k
G g KӀ kӀ Kь kь Kъ kъ L l M m N n O o OӀ oӀ P p PӀ pӀ
R r T t TӀ tӀ U u UӀ uӀ Ç ç ÇӀ çӀ C c I ı IӀ ıӀ Ƶ ƶ
ƵӀ ƶӀ F f X x Xь xь QӀ qӀ Xъ xъ H h Ş ş S s Z z

Дар соли 2015 дар Озарбойҷон луғати тсахурӣ ба табъ расид, ки дар он ҳуруфи навшудаи лотинӣ истифода шудааст[10]: A a, Ә ә, B b, C c, Ç ç, Ç' ç', D d, E e, F f, G g, G' g', Gh gh, Ğ ğ, H h, X x, Xh xh, I ı, I' ı', İ i, J j, K k, K' k', Q q, Q' q', L l, M m, N n, O o, Ö ö, P p, P' p', R r, S s, Ş ş, T t, T’t', Ts ts, Ts' ts', U u, Ü ü, V v, Y y, Z z, '.

Ҷадвали мукотибаи алифбо[вироиш | вироиши манбаъ]

Сириллик Лотинӣ

2015 		Лотинӣ

1996 		Лотинӣ
солҳои
1930-ум 		МФА[11]
А а A a /a/
АI аI Ә ә AI aI Ә ә /aˤ/
Б б B b B в /b/
В в V v /w/
Г г G g G g, Q q G g /g/
ГI гI Gh gh QI qI Ƣ̵ ƣ̵ /ɣ/
Гъ гъ Ğ ğ Qъ qъ Ƣ ƣ /ʁ/
Гь гь H h /h/
Д д D d /d/
Дж дж C c Ç ç /d͡ʒ/
Е е E e /e/
Ё ё -
Ж ж J j - /ʒ/
З з Z z /z/
И и İ i I i /i/
Й й Y y J j /j/
К к K k /k/
КI кI K' k' KI kI Ⱪ ⱪ /k'/
Къ къ G' g' Kъ kъ Q q /ɢ/
Кь кь Q' q' Kь kь Ꝗ ꝗ /q'/
Л л L l /l/
М м M m /m/
Н н N n /n/
О о O o /o/
ОI оI Ö ö OI oI Ө ө /oˤ/
Сириллик Лотинӣ

2015 		Лотинӣ

1996

Лотинии солҳои
1930-ум 		МФА
П п P p /p/
ПI пI P' p' PI pI Ꞃ ꞃ /p'/
Р р R r /ɾ/
С с S s /s/
Т т T t /t/
ТI тI T' t' TI tI Ţ ţ /t'/
У у U u /u/
УI уI Ü ü UI uI Y y /uˤ/
Ф ф F f /f/
Х х X x /χ/
Хъ хъ Q q Xъ xъ Ӿ ӿ /q/
Хь хь Xh xh Xь xь Ҳ ҳ /x/
Ц ц Ts ts Ƶ ƶ S̷ s̷ /t͡s/
ЦI цI Ts' ts' ƵI ƶI Ⱬ ⱬ /t͡s'/
Ч ч Ç ç C c /t͡ʃ/
ЧI чI Ç' ç' ÇI çI Ⱬ̵ ⱬ̵ /t͡ʃ'/
Ш ш Ş ş /ʃ/
Щ щ -
Ъ ъ ' ’ /ʔ/
Ы ы I ı Ь ь /ɨ/
ЫI ыI I' ı' II ıI Ш ш /ɨ'/
Э э E e /e/
Ь ь -
Ю ю -
Я я -

Эзоҳ[вироиш | вироиши манбаъ]

  1. ↑ 1.0 1.1 Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}} // Ошибка: не задан параметр |издание= в шаблоне {{публикация}}.
  2. ↑ Ф. М. Гусейнов. К истории цахуров. — Махачкала, 1998. — 60 с.
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 Языки народов Российской Федерации и соседних государств. — М.: Наука, 2005. — Т. 3. — С. 334—336. — 606 с. — 1 200 экз. — ISBN 5-02-011237-2.
  4. ↑ R. Erckert. Die Sprachen des kaukasischen Stammes: mit einer lithographirten Sprachenkarte. — Wien: Hölder, 1895. — Т. 2. — 390 p.
  5. ↑ А. М. Дирр. Цахурский язык // Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. — Тифлис, 1913. — Вып. 43.
  6. ↑ A. Genqo. Sax әlifвasь vә jazь qajdalarь. — Bakь, 1934.
  7. ↑ Г. Х. Ибрагимов. Цахурский язык. — М.: "Наука", 1990. — С. 3—4. — 239 с. — ISBN 5-02-010989-4.
  8. ↑ Письменные языки мира: Языки Российской Федерации. — М.: Academia, 2003. — Т. 2. — С. 567. — 848 с. — 1 000 экз. — ISBN 5-87444-191-3.
  9. ↑ AӀbdulla Qarayev. AӀlifbey. — Bakı: Maarif nәşriyyatı, 1996.
  10. ↑ Ts`əxni mizelin şikılbişikvan luğat. — Bakı: Üfüq-S, 2015. — P. 52. — 53 p.
  11. ↑ Kathleen D. Sackett. Community-Driven, Goal-Centred Orthography Development: A Tsakhur Case Study : [англ.]. — Creating Orthographies for Endangered Languages. — Cambridge University Press, 2017. — P. 88—108.
Баргирифта аз "https://tg.wikipedia.org/w/index.php?title=Ҳуруфи_тсахурӣ&oldid=1248720"