Ҷалолуддин Мангубердӣ

Мавод аз Википедиа — донишномаи озод
Ҷалолуддин Мангубердӣ
Khwârazm-Shah[d]
1220 — 1231
Пешгузашта Алоуддин Муҳаммад II
Таваллуд 1199
Даргузашт 15 август 1231
Дудмон Хоразмшоҳиён
Падар Алоуддин Муҳаммад II
Модар Ay-Chichek[d]
 Парвандаҳо дар Викианбор

Ҷалол ад-Дин Мангубердӣ (Ҷалолиддини Менгбурунӣ, Менгубердӣ, номи пурра — Ҷалолуд-Дуния ва-д-Дин Абу-л-Музаффар Мангубердӣ ибни Муҳаммад; ар. جلال الدنيا والدين أبو المظفر منكبرتي‎ форсӣ: جلال الدنیا و الدین ابوالمظفر مِنکُبِرنی بن علاءالدین محمد‎ туркманӣ: Jelaleddin Meňburuny, ӯзбекӣ: Jaloliddin Abulmuzaffar Manguberdi ibn Muhammad; 1198—1231) — охирин Хоразмшоҳ (аз 1220) аз сулолаи Ануштегениён, писари калонии Хоразмшоҳ Алоуддин Муҳаммади II ва занаш Ай-Чичек [1].

Тавсифи Ҷалолиддин ва солҳои аввал[вироиш | вироиши манбаъ]

Ҷалолиддин писари калонии Хоразмшоҳ Ало-ад-дин Муҳаммад аз сулолаи Ануштегиниҳо ва ҳамсараш Ай-Чичек буд.

Ба қавли муосири Хоразмшоҳ, муаррих ан-Насавӣ, ӯ худро турк медонист, аз ҷумла гуфтааст: «Ман турк ҳастам, аз забони арабӣ бехабарам». [2]

Шиҳобаддин Муҳаммад ибни Аҳмад ан-Насавӣ, котиби шахсии Султон Ҷалолиддини Манкбурна, ӯро чунин тавсиф кардааст: «Ӯ сиёҳпӯст, қади кӯтоҳ, гуфтор ва баён туркзабон буд, вале ба забони форсӣ низ ҳарф мезад. Дар бораи шуҷоати у бошад, дар ин бора набардҳои зикркардаам кофист. Дар миёни шерҳо шере буд ва дар миёни саворони далераш далер. Ҳалим буд, ба ғазаб намеомад ва сарзаниш намекард». [3]

Фаъолият[вироиш | вироиши манбаъ]

Ӯ моҳи феврали соли 1221 пас аз марги падараш Хоразмшоҳ Муҳаммади II ба сари қудрат омад. Сарварии муборизаи Хоразм бар зидди истилои муғул. Ҷалолиддин 300 сипоҳи вафодор гирд оварда, сӯи Хуросон равон шуд. Дар ноҳияи Нисо хоразмиҳо ба отряди муғулҳо ҳуҷум карданд(ӯзб.)тҷк., ки аз 700 кас иборат буд ва онро мағлуб кард. Чингизхон маҷбур шуд, ки ба Хоразм ва Хуросон як отряди махсус фиристад, бо лашкари писарони хурдии Алоиддин Муҳаммад задухурд кард. Дар ҷанги шадид ҳар ду бародари Ҷалолиддин ҳалок гардиданд [1] .

Худи Чалолиддин дар ин вакт ба тарафи Газна пеш мерафт. Дар болооби Мурғоб ба ӯ волии собиқи Марв Хон-Малик ва хони туркман Сайф ад-Дин ҳамроҳ шуданд. Ҷалолиддин ба Ғазнӣ расида, дере нагузашта лашкари даҳҳазорнафариро ҷамъ кард ва ба отряди муғул, ки Қандаҳорро муҳосира мекард, ҳамла кард ва онро шикаст дод. Сардорони аскарони отрядҳои мағлубгардидаи хоразмиён аз муваффакиятҳои ҳукмрони худ шунида, дар Ғазна ҷамъ шудан гирифтанд ва дере нагузашта кариб 70 ҳазор нафар аскарон тахти фармондиҳии Ҷалолиддин [4] шуданд. Таҳти байрақи ӯ Амин ал-Мулк, фармондеҳ Темур-малик, Карлукхони Аъзам-малик ва саркардаи Афғонистон Музаффар-малик омаданд. Чингизхон, ки ҳануз аз қӯшунҳои Хоразмшоҳ хабар надошт, ба муқобили ӯ [5] лашкари 30-хазорнафариро ба таҳти фармондеҳии Шиги-Кутуку фиристод.

Сарчашмаи асосӣ оид ба ҳаёти Ҷалолиддин асари ан-Насавӣ«Сират ус-султон Ҷалолиддин Мангубердӣ» («Ҳолномаи Султон Ҷалолиддини Манкбурнӣ») мебошад.

Ҷанги Парвона[вироиш | вироиши манбаъ]

Дар фасли баҳор лашкари пеш-рафти Ҷалолиддин ба отряди пеш-қадами Шиги-кутуку дар наздикии деҳаи Валиани дарёи Гори дучор омад. Отряди муғул қариб тамоман кушта шуд: танҳо сад сипоҳ зинда монд. Баъд Ҷалолиддин ба дара равон шуд ва дар он ҷо интизори ҷанг шуд. Шиги-Кутуку тамоми лашкарашро ба ин макон бурд. Ҳар ду лашкар дар дараи санглох, ки аз куҳҳои нишеб фишурда буд, вохурданд. Замин барои аскарони савора номусоид буд ва ҳар ду тараф маҷбур шуданд, ки аз манёвр худдорӣ кунанд. Ҷалолиддин ба Темурмалик фармон дод, ки бо камонварони пиёда пеш равад. Шиги-Кутуку рӯзи аввал тоб овард, гарчанде ки хоразмиён нуқтаи заъфи душманро ошкор намуда, ба сангҳо баромада, ба сӯи муғулҳо аз боло тирпарронӣ карданд, ки ин ба артиши муғул зарари ҷиддӣ расонд.

Пагоҳии рӯзи дигар аскарони Ҷалолиддин ба гирду атрофи дара назар андохта, диданд, ки лашкари муғул торафт зиёд шудааст. Дарвоқеъ, Шиги-Кутуку фармон дод, ки ба аспҳои эҳтиётӣ ҳайкалҳои коҳи бо латта печонидашуда гузошта шаванд. Хоразмшоҳ фармондеҳони худро ором карда, фармон дод, ки тамоми сафи аввали лашкараш аз асп фуроянд. Ба хуҷуми муғулҳо ба қаноти чапи душман тири жола зада шуд. Баъд Шиги-кутуку фармон дод, ки дар тамоми фронт ба душман ҳуҷум кунад. Аммо жолаи тирҳо ва замини санглох ба муғулҳо имкон надод, ки муваффақияти худро афзун намоянд. Ҷалолиддин ба ҷанговарони худ савор шуда, ба ҳуҷуми ҷавобӣ баромад. Муғулҳо ба ҳайрат афтода, гурехтанд. Ҷанговарони Хоразмшоҳ ба душмани ақибнишинӣ ҳамла карданд ва Шиги-кутуку нисфи лашкарашро талаф дод. Бисёре аз муҳаққиқон қайд мекунанд, ки шикасти аскарони муғул дар Парвон ягона шикасти бузурги муғулҳо дар тамоми давраи амалиёти ҷангии онҳо дар Осиёи Марказӣ, Эрон ва Афғонистон дар давраи ҳамлаи Чингизхон ба Ғарб буд.

Ҷанг дар дарёи Ҳинд[вироиш | вироиши манбаъ]

Ҷалолиддини Мангубердӣ барои фирор аз Чингизхон ва лашкараш аз дарёи Ҳинд убур мекунад

Пас аз шикасти муғулҳо дар Парвон, Чингизхон дар сарварии қувваҳои асосӣ худаш ба сӯи Ҷалолиддин ҳаракат кард. Ӯ 9 декабри соли 1221 дар соҳили дарёи Ҳинд ба ӯ расид. Хоразмшоҳӣлашкари худро ба шакли ҳилол сохт, ки ҳар ду паҳлуяш рӯ ба рӯи дарё буд. Муғулҳо ба флангҳо ҳуҷум карданд, ки дере нагузашта мағлуб шуданд. Марказ кушиш кард, ки рахна кунад, вале аксари сарбозон нобуд шуданд. Ҷалолиддин фармон дод, ки тамоми харамашро дар дарё ғарқ кунанд ва сипас барои асир нашаванд, худ ва аспашро аз кӯҳи калон ба оби дарёи Ҳинд партофт. Хоразмшоҳ бо 4 ҳазор савора ба соҳили дигари Ҳинд расида, ҳатто бо шамшер ба муғулҳо таҳдид кард. Дар ҷанг оилаи Ҷалолиддин асир ва ба қатл расонида шуд ва худи ӯ ба Ҳиндустон рафт. Тибқи ривоятҳо, Чингизхон аз ҷасорати султони ҷавон ба ваҷд омада, ба писаронаш гуфтааст: «Ин гуна писарест, ки падар бояд дошта бошад». Барои таъқиб Чингизхон як отрядро бо сардории темникҳо Бала-черби ва Дорбо Докшин ҷудо кард. Аммо муғулҳо ба шаҳри Мултон расиданд, аз пайи Султон гум шуданд [6].

Соли 1226 пойтахти Гурҷистон Тбилисиро забт карда, хароб кард [7] . Даҳ ҳазор сарбози гурҷӣ, ки асир шудаанд, хостанд, ки исломро қабул кунанд. Пас аз рад шудани онҳо, тамоми маҳбусон дар болои пули Мтквари (Кура), ки бо номи «пули даҳ ҳазор шаҳидони Тифлис» маъруф гаштааст, кушта шуданд [7] . Ба гуфтаи як манбаи гурҷӣ, Хоразмшоҳ гумбази калисои Сиониро вайрон карда, ба ҷои он тахт барои худ гузоштааст. Бо фармони ӯ, нишонаҳои Масеҳ ва Марями бокира аз калисо берун карда шуда, дар болои пули Мтквари гузошта шуданд, то масеҳиёнро маҷбур кунанд, ки ба онҳо қадам зананд. Онҳое, ки аз таҳқири иконаҳо ва муртадӣ ба дини Ислом даст кашиданд, сар буриданд [8] Мувофиқи маълумоти беном Гурҷистон «Хроникаи аср»-и асри 14, шумораи одамоне, ки барои эътиқоди худ кушта шудаанд, 100 ҳазор нафарро ташкил медод. Калисои Гурҷистон онҳоро ҳамчун сад ҳазор шаҳидони Тифлис ёд мекунад .

Баъдан аскарони Ҷалолиддин вилоятҳои Соихити, Картли ва Триалетиро забт намуда, тамоми Гурҷистони Шарқиро тасарруф намуданд [7] . Дар давраи забт кардани Ҷалолиддини Шаркӣ Закавказье давлати Илдегизхо пош хӯрд. Ширвоншоҳҳо низ худро тобеи Ҷалолиддин эътироф мекарданд.

Хотираи Ҷалолиддин Мангубердӣ[вироиш | вироиши манбаъ]

Ўзбекистон Республикасининг “Жалолиддин Мангуберди” ордени.

Дар Узбекистон Ҷалолиддин Мангубердӣ яке аз қаҳрамонони миллӣ ба шумор меравад. Соли 1999 800-солагии Ҷалолиддини Мангубердӣ ба таври васеъ таҷлил шуд. Дар Узбакистон чанд муҷассама гузошта шуда, дар вилояти Хоразм маҷмааи ёдгории Ҷалолиддин Мангубердӣ бунёд шудааст.

Дар маданият[вироиш | вироиши манбаъ]

  • Баландбардории Ҷалолиддин дар даврони шӯравӣ оғоз шуда, ӯ яке аз қаҳрамонҳои асосии романи «Чингизхон» -и Василий Ян ва достони «Дар болҳои шуҷоат» дар соли 1939 мебошад.
  • Ба ифтихори Ҷалолиддини Мангубердӣ спектакли «Ҷалолиддин Мангубердӣ» дар саҳнаи Театри миллии академии Ӯзбекистон намоиш дода шуд
  • Вай қаҳрамони романи Григол Абашидзе «Шаби дароз» гардид.
  • Ӯ қаҳрамони романи « Асри бераҳм » -и Исои Калашников гардид.
  • Ҷалолиддин Менгубердӣ низ як қаҳрамони ноболиғ дар сериали хитоии " Чингизхон " аст.
  • Моҳи апрели соли 2015 дар як чорабинӣ бо иштироки раисиҷумҳури Туркманистон, рассоми халқии Туркманистон Сарагт Бабаев ҷоизаи беҳтарин муҷассама – «Ҷалолиддини Мебурун»-ро гирифт [9] .
  • Соли 2017 бо иштироки О.Назарбеков «Мендирман» клипи мусиқии ба Ҷалолиддин бахшида шудааст. [10]
  • Клипи гурӯҳи узбакии "Сетора" - "Аждодлар рӯҳи" [11]
  • Ҷалолиддин Менгубердӣ дар филми узбакии «Аз хокистар таваллудшуда» нақши эпидемияро иҷро мекунад [12]
  • Режиссёр Меҳмет Боздаг дар бораи Ҷалолиддин Менгубердӣ бо номи « Мендирман Ҷалолиддин » сериали туркӣ-ӯзбекӣ ба навор гирифтааст. Нахустнамоиши қисми аввал моҳи феврали соли 2021 ба нақша гирифта шуда буд [13]
  • Моҳи сентябри соли 2021 Театри асосии драмавии Туркманистон намоишномаи “Ҷалолиддин Султон – ифтихори абадии Ватан”-ро ба саҳна гузоштааст, ки ба Ҷалолиддин Менгубердӣ бахшида шудааст. [14]

Эзоҳ[вироиш | вироиши манбаъ]

  1. ↑ 1.0 1.1 Овез Гундогдыев. Джелал Ад-дин Менкбурны // Историко-культурное наследие Туркменистана: энциклопедический словарь / Под общей редакцией О. А. Гундогдыева и Р. Г. Мурадова. — Стамбул, 2000. — 381 с. — ISBN 9789759725600.
  2. ↑ Шихаб ад-Дин Мухаммад ибн Ахмад ан-Насави. Сират ас-султан Джалал ад-Дин Манкбурны: (Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны). Критич. текст, пер. с араб., предисл., коммент., примеч. и указатели З. М. Буниятова. М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1996. С. 51.
  3. ↑ Шихаб ад-Дин Мухаммад ибн Ахмад ан-Насави. Сират ас-султан Джалал ад-Дин Манкбурны: (Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны). Критич. текст, пер. с араб., предисл., коммент., примеч. и указатели З. М. Буниятова. М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1996, с.288
  4. ↑ [militera.lib.ru/science/razin_ea/2/05.html Разин Е. А. История военного искусства](пайванди дастнорас — таърих). 26 апрели 2008 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 20 Январ 2015.
  5. ↑ Рашид-Ад-Дин. Сборник летописей(пайванди дастнорас — таърих). 17 августи 2009 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 10 сентябри 2015.
  6. ↑ [militera.lib.ru/science/razin_ea/2/05.html Военное искусство вооруженной организации монголов и турок](пайванди дастнорас — таърих). 26 апрели 2008 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 20 Январ 2015.
  7. ↑ 7.0 7.1 7.2 Г. А. Хидоятов. Моя родная история. — Ташкент: Укитувчи, 1990. — С. 146. — 21 000 экз. — ISBN 5-645-00943-6.
  8. ↑ Хатои ёдкард: Барчасби <ref> ғайримиҷоз; матне барои ёдкардҳо бо номи Machitadze ворид нашудааст
  9. ↑ Президент Туркменистана принял участие в торжествах, посвящённых Празднику туркменского скакуна(пайванди дастнорас — таърих). 9 июли 2018 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 10 июли 2018.
  10. ↑ Ozodbek Nazarbekov — Mendirman | Озодбек Назарбеков — Мендирман — YouTube(пайванди дастнорас — таърих). 16 марти 2018 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 24 сентябри 2019.
  11. ↑ Сетора - Аждодлар руҳи дар YouTube
  12. ↑ Фильм «Возрожденный из пепла» на русском языке
  13. ↑ Трейлер сериала на узбекском языке
  14. ↑ Джелалетдин Султан – вечная гордость Отчизны(рус.). turkmenistan.gov.tm(пайванди дастнорас — таърих) (24 сентябри 2021). 18 ноябри 2021 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 18 ноябри 2021.

Адабиёт[вироиш | вироиши манбаъ]

  • Историко-культурное наследие Туркменистана: Энциклопедический словарь / Под ред. О.А. Гундогдыева, Р.Г. Мурадова. — Стамбул: UNDP, 2000. — 381 с. — ISBN 975-97256-0-6.
  • Бартольд В. В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. — М., 1963.
  • Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов. — М., 1986.
  • Доманин А.А. На крыльях мужества - О Бесстрашном, Пламенном, Доблестном Джелаль Эд-Дине Менгу-Берти. — М.: Правда, 1988. — 81 с.
  • Доманин А.А. Монгольская империя Чингизидов. Чингисхан и его преемники. — М.: Центрполиграф, 2005. — 414 с. — ISBN 5-9524-1992-5.
  • Телевизионный спектакль в 5 частях по произведению турецкого поэта и писателя Намыка Кемаля «Джелал ад-Дин Хорезмшах» (автор перевода и сценария — Народный поэт Узбекистана Хуршид Даврон).

Пайвандҳо[вироиш | вироиши манбаъ]

Баргирифта аз "https://tg.wikipedia.org/w/index.php?title=Ҷалолуддин_Мангубердӣ&oldid=1384039"