Вилояти мухтор
Вилояти мухтор ё вилояти худмухтор, вилояти автономӣ (рус. Автономная область) — як шакли автономияи давлатӣ дар Иттиҳоди Шӯравӣ ва дар баъзе дигар давлатҳо (масалан, ВМ Боснияи Ғарбӣ, ВМ Кри). Аз кишварҳои пасошӯравӣ минтақаҳои мухтор айни замон дар Русия (ВМ Яҳудӣ) ва Тоҷикистон (ВМ Кӯҳистони Бадахшон) мавҷуданд. Баъзан минтақаҳои мухторро минтақаҳои мухтори Испания низ меноманд. Ғайр аз он, Вилоятҳои мухтори Сербистон дар қаламрави давлатҳои баъди суқути Югославия ташкил ёфтаанд.
Таърих
[вироиш | вироиши манбаъ]Пас аз Инқилоби октябр дар қаламрави РСФСР (ва баъдтар — СССР) вилоятҳои худмухтор (ВМ/ВА) аз қаламравҳое пайдо шуданд, ки аҳолии онҳо ғайрирус мебошанд (дар ҷумҳуриҳои иттифоқӣ — аҳолии ғайрититулӣ). Дар аввал АО дар якҷоягӣ бо губернияҳо, областҳо, ҷумҳуриҳо (ҶМШС/РАСС) воҳидҳои мустақил буданд, пас онҳо дар якҷоягӣ бо губернияҳо ба қаламравҳо (крайҳо) муттаҳид карда шуданд. Баъдан, аксарияти ВМ ба ҷумҳурӣ табдил дода шуданд ва моҳи декабри соли 1936 онҳо дубора воҳидҳои мустақил шуданд.
_-_Jewish_Autonomous_Oblast_(Crimea_disputed).svg)
Бо тартиби хронологӣ дар қаламрави РСФСР вилоятҳои мухтори зерин ташкил карда шуданд:
- ВМ Олмонҳои Волга (1918), аз соли 1923 - ҶМШС Олмони Волга
- ВМ Вотска (1920), аз 1932 - ВМ Удмуртия, аз декабри 1936 - ҶМШС Удмуртия
- ВМ Қалмик (1920, 1957), аз соли 1935 -ҶМШС Калмик (соли 1943 барҳам дода шудааст), аз соли 1958 - ҶМШС Калмикия.
- Коммунаи кории Карелия (1920), аз соли 1923 - ВМШС Карелия
- ВМ Мари (1920), аз декабри 1936 - ҶМШС Мари
- ВМ Чуваш (1920), аз соли 1925 - Ҷумҳурии Автономии Советии Сотсилистии Чувашия
- ВМ Бурят-Муғулистон (1921), аз соли 1923 бо ВМ Муғулистон-Бурят дар Ҷумҳурии Автономии Советии Бурят-Муғул ҳамроҳ шуд
- ВМ Қабардиния (1921), аз соли 1922 бо Округи Балкар ба ноҳияи Мухтори Кабардину Балкар ҳамроҳ шуд
- ВМ Коми (Зирян) (1921), аз декабри 1936 — ҶШС Коми
- ВМ Муғулистон-Бурят (1921), аз соли 1923 бо ВМ Бурят-Муғул дар Ҷумҳурии Автономии Советии Бурят-Муғул ҳамроҳ шуд
- ВМ Адигея (Черкесия) (1922), моҳи аввал ВМ Черкесия (Адигей) номида шуд, соли 1928 он ба ВМ Адигея (то соли 1990 — як қисми қаламрави Краснодар) номгузорӣ шуд
- ВМ Кабардину Балкар (1922), аз моҳи декабри 1936 - ҶАШС Қабардино-Балқар
- ВМ Карачаево (1922), дар соли 1926 ба ВМ Карачаев ва ВМ Черкесск (аз соли 1928 - ВМ Черкес) тақсим карда шуд, дар соли 1943 ВМ Карачаевская барҳам дода шуд, дар соли 1957 қаламрави ВМ Собиқ Карачаев буд. ба ВМ Черкес илова карда шуд ва ВМ Черкес ба ВМ Карачай-Черкес (то соли 1990 - як қисми қаламрави Ставропол ) номгузорӣ шуд
- ВМ Ойрат (1922), аз 1932 - ВМ Ойрот, аз соли 1948 - ВМ Горно-Олтой (то соли 1990 — як қисми қаламрави Олтой)
- ВМ Чечен (1922), соли 1934 бо ВМ Ингуш ба ВМ Чечену Ингуш ҳамроҳ шуд
- ВМ Ингуш (1924), соли 1934 бо ВМ Чеченистон ба ноҳияи Мухтори Чечен-Ингуш ҳамроҳ шуд.
- ВМ Қара-Қирғиз (1924), аз соли 1925 - ВМ Қирғизистон, аз соли 1926 - ҶМШС Қирғизистон, аз декабри соли 1936 - ҶШС Қирғизистон
- ВМ Осетияи Шимолӣ (1924), аз моҳи декабри 1936 - ҶМШС Осетияи Шимолӣ
- ҶМШС Қарақалпоқистон (1925), то соли 1930 - як қисми АССР Қазоқистон, аз соли 1932 - АССР Қарақалпоқ дар ҳайати РСФСР, аз моҳи декабри 1936 - ҶАШС Қарақалпоқ дар ҳайати ҶШС Узбакистон
- ВМ Мордва (1930), аз декабри 1934 - ҶМШС Мордва
- ВМ Хакасия (1930) (то соли 1990 —як қисми қаламрави Красноярск )
- ВМ Яҳудӣ (1934) (то соли 1990 — дар қаламрави Хабаровск)
- ВМ Чечен-Ингуш (1934), аз моҳи декабри 1936 - ҶМШС Чечен-Ингуш
- Округи Мухтори Тува (1944, дар қаламрави замимашуда), аз октябри 1961 - ҶМШС Тува
Дар баъзе ҷумҳуриҳои иттифоқӣ вилоятҳои мухтор низ ташкил мешуданд: дар ҶШС Гурҷистон ВМ Осетияи Ҷанубӣ (1922), дар РСС Озарбойҷон - ВМ Кӯҳистони Қарабоғ (1923) ва дар ҶШС Тоҷикистон (дарвоқеъ), дар ҶМШС Тоҷикистони ҶШС Узбекистон ) - ВМ Бадахшон (1925).
Ҳамин тариқ, то соли 1990 дар СССР ҳашт вилояти мухтор мавҷуд буд: 5 дар қаламрави РСФСР ва 3 минтақа дар ҷумҳуриҳои иттифоқӣ.
15 декабри соли 1990 вилоятҳои мухтор дар РСФСР аз қаламравҳо ба сохторҳои мустақил бозпас дода шуданд ва 16 майи 1992 онҳо мақоми ҷумҳуриро гирифтанд (ба истиснои ВМ Яҳудиён).
Дар қаламрави собиқ СССР танҳо ВМ Кӯҳистони Бадахшон Ҷумҳурии Тоҷикистон боқӣ мондааст.
Дар Гурҷистон ва Озарбойҷон ВМ-ҳо расман барҳам дода шуданд. Аммо, ин ҷараёни рӯйдодҳо боиси эътирози сокинони собиқ ВМ гардид, ки дар ниҳоят ба муноқишаҳои мусаллаҳона мубаддал гаштанд ва боиси аз даст рафтани назорати як қисми қаламравҳои онҳо гардиданд. Дар қаламрави собиқ ВМ давлатҳои мустақили Ҷумҳурии Осетияи Ҷанубӣ ва Ҷумҳурии Қарабоғи Кӯҳӣ ташкил карда шуданд.
Рӯйхати вилоятҳои мухтор дар Иттиҳоди Шӯравӣ
[вироиш | вироиши манбаъ]| Автономная область | C | По | Адм. центр | Союзная республика | Титульная нация | Примечания |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Автономная область немцев Поволжья | 19.10.1918 | 19.12.1923 | Покровск | РСФСР | немцы | Ныне Саратовская область |
| Удмуртская (до 01.01.1932 — Вотская) | 04.11.1920 | 28.12.1934 | Ижевск | РСФСР | удмурты (вотяки) | Ныне Удмуртская Республика |
| Марийская | 04.11.1920 | 05.12.1936 | Йошкар-Ола | РСФСР | марийцы | Марийская АССР (1936—1993), ныне Республика Марий Эл |
| Бурят-Монгольская | 27.04.1921 | 30.05.1923 | Чита | РСФСР | буряты | Ныне Республика Бурятия |
| Монголо-Бурятская | 09.01.1922 | 30.05.1923 | Иркутск | РСФСР | буряты | Ныне Республика Бурятия |
| Кабардинская | 01.07.1921 | 16.01.1922 | Нальчик | РСФСР | кабардинцы | Ныне Кабардино-Балкария |
| Калмыцкая | 1921 | 1958 | Астрахань до 1928 года, Элиста | РСФСР | калмыки | Ныне Республика Калмыкия |
| Коми (Зырян) | 1921 | 1936 | Сыктывкар | РСФСР | коми-зыряне | Ныне Республика Коми |
| Карачаево-Черкесская | 12.01.1922 | 16.05.1992 | Черкесск | РСФСР | карачаевцы, черкесы | Ныне Карачаево-Черкесская Республика |
| Юго-Осетинская | 20.04.1922 | Цхинвали | Грузинская ССР | осетины | Ныне Южная Осетия (со спорным статусом) | |
| Горно-Алтайская (до 1932 — Ойратская, до 1948 — Ойротская) | 01.06.1922 | 16.05.1992 | Горно-Алтайск | РСФСР | алтайцы | Ныне Республика Алтай |
| Адыгейская (до 24.08.1922 — Черкесская (Адыгейская), до 13.08.1928 — Адыгейская (Черкесская) | 27.07.1922 | 16.05.1992 | Майкоп | РСФСР | адыги (черкесы) | Ныне Республика Адыгея |
| Нагорно-Карабахская | 05.07.1923 | 02.09.1991 | Степанакерт | Азербайджанская ССР | армяне | Ныне Нагорно-Карабахская Республика (кроме восточной части, контролируемой Азербайджаном) |
| Северо-Осетинская | 07.07.1924 | 05.12.1936 | Владикавказ | РСФСР | осетины | Ныне Республика Северная Осетия — Алания |
| Ингушская | 07.11.1924 | 15.01.1934 | Владикавказ | РСФСР | ингуши | Ныне Республика Ингушетия |
| Горно-Бадахшанская | 02.01.1925 | наст. время | Хорог | Таджикская ССР | памирские народы | Существует до сих пор |
| Кара-Калпакская | 16.02.1925 | 20.03.1932 | Турт-куль | Узбекская ССР | каракалпаки | Ныне Республика Каракалпакстан |
| Мордовская | 10.01.1930 | 20.12.1934 | Саранск | РСФСР | мордва | Ныне Республика Мордовия |
| Хакасская | 20.10.1930 | 16.05.1992 | Абакан | РСФСР | хакасы | Ныне Республика Хакасия |
| Еврейская | 07.05.1934 | наст. время | Биробиджан | РСФСР | евреи | Существует до сих пор |
| Тувинская | 11.10.1944 | 10.10.1961 | Кызыл | РСФСР | тувинцы | Ныне Республика Тыва |