Пайрав Сулаймонӣ

Пайрав Сулаймонӣ
Отаҷон Пайрав Сулаймонӣ
Пайрав Сулаймонӣ
Номи пурра	Отаҷон Пайрав Сулаймонӣ
Таърихи таваллуд:	15 апрел 1899(1899-04-15)
Зодгоҳ:	Бухоро, Аморати Бухоро
Таърихи даргузашт:	9 июн 1933(1933-06-09) (34 сол)
Маҳалли даргузашт:	Самарқанд
Шаҳрвандӣ (табаият):	Аморати Бухоро  Русияи подшоҳӣ  Ҷумҳурии Халқии Шӯравии Бухоро  ИҶШС
Навъи фаъолият:	шоир, нависанда
Солҳои эҷод:	аз 1914
Забони осор:	забони тоҷикӣ

Пайрав Сулаймонӣ (1899-1933) — шоир, нависанда ва тарҷумони тоҷик. Ӯ дар осмони назми тоҷик чун ситораи тобноке дурахшиду нопадид гашт. Вале шеъри ӯ имрӯз ҳам, фардо ҳам ва қарнҳои оянда ҳам дилҳоро тасхир хоҳад кард, ҳисро сайқал хоҳад дод, дар комилтар гардидани инсон саҳм хоҳад гузошт.

Беҳуда нест, ки устод Садриддин Айнӣ аз арзи вуҷуд кардани ӯ дар майдони адабиёт изҳори шодмонӣ карда, навишта буд:

«Пайрав соҳиби истеъдоди комил аст, бӯстони нави адабиёти тоҷик аз оби равони табъи ин ҷавон бисёр сарсабзиҳо умед дорад».

Зиндагинома

15 апрели соли 1899 дар шаҳри Бухоро ба ҷаҳон омадааст. Маълумоти ибтидоиро дар мадрасаи форсии Марв фаро гирифтааст. Солҳои 1916-1917 дар Омӯзишгоҳи русии Когон таҳсил кардааст. Солҳои 1921-1922 дар Сафоратхонаи Ҷумҳурии Халқии Шӯравии Бухоро дар Афғонистон котиби дувум будааст. Баъди бозгашт ба ватан ба кори эҷодӣ машғул гардидааст. Дар Нашриёти давлатии Тоҷикистон муҳаррир ва тарҷумон шудааст. Пайрав Сулаймонӣ 9 июни соли 1933 дар Самарқанд аз олам даргузашт.

Эҷодиёт

Аз 15-солагӣ ба шеъргӯйӣ сар карда, асосан шеъри суннатӣ (ғазал) гуфтааст ва Инқилобро бо шеъри «Ба муносибати Инқилоби Бухоро» (1920) пешвоз гирифтааст. Чанд сол шеърҳои ҳасбиҳолӣ ва ишқӣ суруда, дар қатори биҳин суханварони адабиёти ибтидои қарни бистуми тоҷик мақом гирифтааст. Таҳаввулоти эҷодии ӯ аз шеъри «Шукуфаи ирфон ё худ озодии занони Шарқ» (1926) сарчашма гирифтааст. Ҳаёти нав ва дигаргуниҳои ҳаррӯза ба шеъри ӯ рангу бори тоза ато кардаанд, ки сурудаҳои ӯ «Ду ҳуҷум», «Ба Ҷамъияти Ҳилоли Аҳмар», «Якуми Май ва МОПР», «Асира ё худ исён» ва ғ. мисоли онанд. Устод Садриддин Айнӣ намунаҳои ашъори Пайравро ба «Намунаи адабиёти тоҷик» (1926) дохил карда, ба ӯ баҳои баланд додааст. Ашъори Пайрав ҳамнабзи замон буда, дар онҳо ҷараёни парвозу сукути ҳаёти ҷорӣ барҷаста таҷассум ёфтаанд, ки мутолиаи шеърҳои «Як қурбонии кӯчаи буржуозии Аврупо», «Ба фалокатзадагони зилзилаи Эрон», «Ба тахтнишин», «Сарват ва меҳнат», «Мужда бод, зинда бод Ҳаштуми Март!» ин даъворо собит мегардонанд. Ҳикояи «Гуландом» намунаи беҳтарини осори мансури ӯст. Асарҳои ҳаҷвӣ-танқидии шоир таҳти имзои мустаори «Шашпардор» интишор ёфтаанд. «Муфаттиш»-и Н.В. Гогол, романҳои А. Серафимович «Сели оҳанин», Д. Фурманов ва С. Поливанов «Балво», чанд шеъри Жаров ва Л. Ҳюз аз тарафи Пайрав ба тоҷикӣ гардонда шудаанд. Як даста шеърҳояш ба русӣ, ӯзбекӣ ва дигар забонҳо тарҷума ва чоп шудаанд. Пайрав аз худ осори на он қадар зиёд, вале пурарзише ба мерос гузошт. Куллиёти илмии ӯ, ки дар Институти забон ва адабиёти ба номи Рудакӣ таҳия гардид, аз як ҷилд иборат буда, 16 ҷ.ч.-ро ташкил мекунад. Соли таълифи нахустин шеъри Пайрав Сулаймонӣ, ки то имрӯз ба дасти мо расидааст, 1916 аст. Ӯ дар давоми эҷодиёти 17-солаи худ ҳамагӣ се китоб, дурусташ, се китобчаи худро дид ва даст гирифт.

Соли 1931 нахустин маҷмӯаи ӯ таҳти унвони «Шукуфаи адабиёт» бо ҳуруфи арабӣ аз чоп баромад. Ин аз як тараф, албатта, наметавонист шоирро хурсанд накунад, вале аз тарафи дигар ӯро малул гардонид.

Ӯ дар мактуби худ ба дӯсташ Раҳим Ҳошим якуми майи соли 1931 дар ин бора навиштааст:

«Дигар маҷмӯаи ман расид, саломат бош! Чаро обложкаи онро ин қадар хунук кардаанд? Рамкаи сиёҳ барои чӣ? Кӣ мурда буд?» «Шукуфа» ҳам ба ҳамин хунукӣ мешудааст-мӣ? Аммо бо ҳамаи ин эҳтиётҳо чаро боз ин ҳама ғалат? Забарҳоро зер кардаанд, зерҳоро забар ва як тӯда ғалатҳои дигар. Порчаи «Ҳиндустон» чӣ шуд? «Гуландом» куҷо рафт? Ку? Куҷо шуд?».

Ҳамон сол, яъне соли 1931 достони ӯ «Тахти хунин» дар шакли китобчаи алоҳида ба табъ расид, ки он ҳам бо ҳуруфи арабӣ аст. Соли 1932 дигар маҷмӯаи ӯ бо номи «Шеърҳо» бо ҳуруфи лотинӣ аз чоп баромад.

Китоби дигари Пайрав Сулаймонӣ «Қадам ба панҷсолаи дуввум» баъд аз вафоти ӯ соли 1934-ум нашр гардид. Дар архиви шоир чопи мошинкаи ин маҷмӯа маҳфуз аст. Ин ба мо ҳуқуқ медиҳад, ки таҳияи маҷмӯаи «Қадам ба панҷсолаи дуввум» -ро ба худи муаллиф нисбат диҳем.

Маҷмӯаи шеърҳо

Инак, он маҷмӯаҳое, ки аз тарафи Пайрав ба чоп омода шудаанд ва ба табъ расидаанд ва мо ҳангоми таҳияи Куллиёти илмии шоир ба онҳо такя намудем. Яке аз мӯътабартарин маҷмӯаҳое, ки мо матни онро дар бештарин мавридҳо чун матни асосӣ истифода бурдем, «Маҷмӯаи шеърҳо» - и нашри соли 1934 мебошад. Ин нахустин китоби Пайрав аст, ки баъд аз вафоти шоир дар таҳияи Раҳим Ҳошим аз чоп баромадааст. Ба ҳайати таҳририяти он устод Айнӣ низ шомил буданд. Маълум аст, Раҳим Ҳошим бо роҳбарӣ ва маслиҳати устод Айнӣ ин корро анҷом додааст. Баъд аз зикри ҳайати таҳририя дар ҳошияи ҳамон варақ навишта шудааст: «Бо ташаббуси шӯъбаи Самарқандии Союзи нависандагони Шӯрои Ӯзбекистон ҷамъ карда шудааст».

Ин китоб аз мукаммалтарин маҷмӯаҳои осори Пайрав Сулаймонӣ ба шумор меравад. Агар нахустин китоби шоир «Шукуфаи адабиёт» 23 шеърро дар бар карда бошад, маҷмӯаи дуввуми ӯ «Шеърҳо» 30 шеърро ва «Қадам ба панҷсолаи дуввум» 45 шеърро фаро гирифтааст. Ба «Маҷмӯаи шеърҳо» -и соли 1934 62 шеър ворид гардидааст. Ин маҷмӯа аз ҷиҳати сохт низ хеле ҷолиб аст. Шеърҳо аз рӯи давраҳои эҷодиёти Пайрав Сулаймонӣ танзим ёфта, лирикаи ӯ қисми алоҳидаро ташкил намудааст. Дар маҷмӯаи «Шукуфаи адабиёт» Пайрав Сулаймонӣ 5 шеъри лирикии худро дохил карда буд, аз ҷумла шеъри ишқии «Шаби ҳиҷрон бо хаёли ҷонон» -ро. Маҳз ҳамин шеъри ишқӣ боиси ба чунин хулоса омадани Бектош гардидааст:

«Аз ин нуқтаи назар Пайрав Сулаймонӣ дар адабиёт гӯянда ва намояндаи ҳамон буржуазияи навхези савдо ва саноати маҳаллӣ аст, ки барои инкишофи нуфузи синфи худаш танҳо сароб (обман зрения) будани Инқилоби октябрро аз ҳама пештар ва равшантар ҳис мекунад».

Тадқиқи матнҳо нишон медиҳанд, ки Раҳим Ҳошим нафақат осори Пайравро аз дасти рафиқони ӯ ва рӯзномаю маҷаллаҳо гирд овардааст, балки дар ихтиёри худ архиви шоирро доштааст.

Баъд аз он ки шеърҳои ишқии Пайрав боиси ба гардани ӯ гузоштани айбҳои сиёсӣ гардид, дар маҷмӯаҳои дигари худ «Шеърҳо» (1932) ва «Қадам ба панҷсолаи дуввум» онҳоро ворид насохт. Ин маҷмӯаҳо танҳо шеърҳоеро дар бар гирифтаанд, ки мазмуни иҷтимоӣ доранд.

Раҳим Ҳошим ба «Маҷмӯаи шеърҳо»-и соли 1934 18 шеъри лирикии Пайравро дохил намудааст.

Тадқиқи матнҳо нишон медиҳад, ки Раҳим Ҳошим на фақат осори Пайравро аз дасти рафиқони ӯ ва рӯзномаю маҷаллаҳо гирд овардааст, балки дар ихтиёри худ архиви шоирро доштааст. Ин фикрро чунин суханони духтари Пайрав Сулаймонӣ – Шоираи Халқии Тоҷикистон Гулчеҳра Сулаймонӣ тасдиқ мекунад:

«Чанд сол пеш дӯсти наздики оилаи мо Раҳим Ҳошим архиви падарамро ба мо супурданд. Ман вақте ки онро варақ мезанам, чи шоири нисбат ба худ серталаб будани падарамро тасаввур мекунам. Дар ин архив аксари шеърҳо чанднусхагӣ буда, дар ҳар кадоми он як фикри тоза, мисраи нав илова шудааст».

Вале дар баъзе шеърҳо матни истифода бурдаи Раҳим Ҳошим аз матни архиви шоир, ки дар Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ маҳфуз аст, фарқ мекунад. Ин фарқҳо дар қисми муқоиса ва тавзеҳоти Куллиёти илмии Пайрав Сулаймонӣ нишон дода шудаанд. Чунон ки илми матншиносӣ тақозо мекунад, мутуни асосӣ барои Куллиёти илмии адиб нашри охирини ҳар як асари ӯст, ки ҳангоми дар қайди ҳаёт будани ӯ ба табъ расидааст. Вале на ҳамеша нашри охиринро чун матни асосӣ истифода бурдан мумкин аст.

Барои мутуни саҳеҳи ҳар як шеърро пешниҳод кардан ҳамаи сарчашмаҳои онро мавриди тадқиқ қарор додан зарур аст. Аз ин ҷост, ки ҳангоми таҳияи Куллиёти илмии Пайрав Сулаймонӣ ҳамаи сарчашмаи матни осори ӯ, пеш аз ҳама маводи архив, маҷмӯаҳои ҳангоми дар қайди ҳаёт будани шоир ва баъди сари ӯ ба табъ расида, китобҳои дарсӣ ва маҷмӯаҳои дастаҷамъӣ ба ҳам муқоиса ва аз назари тадқиқ гузаронида шудаанд.

Дар бисёр мавридҳо ба ҷои нашри охирини асари шоир дастхати ӯ аз архив чун матни асосӣ истифода шуд, зеро матни шеърҳои Пайрав Сулаймонӣ бо ду роҳ осеб дидааст:

1. Нодуруст хондани калима боиси тағйир ёфтани он ва дигар шудани мазмуни мисраъ гардидааст.

Масалан, дар шеъри «Кай гуфтаамат?» мисраи 16 дар ҳамаи маҷмӯаҳои шоир ба тарзи зер навишта шудааст:

Дилбурдаи дилдодаи худро нигарон бош.

Мо аз дастнависи шоир ин масраъро чунин хондем

Дил бардаӣ, дил додани худро нигарон бош.

Дар ин мисраъ «дил» дар ҳар ду калима алоҳида навишташуда, «и» -и калимаи аввал «ӣ» -и дароз, на «додаи». Дуруст будани ин мисраъро мисраи аввали ҳамин байт тасдиқ мекунад:

Шоҳини асорат сари ҳар кӯй нанишинад,

Дил бурдаӣ, дил додани худро нигарон бош.

Яъне, шоҳини ишқ дар сари ҳай кӯй наменишинад.

Модом ки ту дили касеро рабудаӣ, худат ҳам дил хоҳӣ аз даст дод.

Дар матни «Мухаммас бар ғазали Ризоӣ» ҳангоми муқоисаи ҳамаи нашрҳо бо дастнависи Пайрав се нуқсон ба назар расид.

1. Банди дуюм ва сеюм пешу қафо омадааст. Ин нуқсон ҳангоми аз назар гузаронидани таркиби мисраъҳои ғазали Ризоӣ равшан падидор гардид.
2. Дар мисраи 14-ум, яъне мисраи 5-уми ғазали Ризоӣ, ки Пайрав овардааст, иваз шудани як ҳарф боиси осеб дидани матн гардидааст.

Ҳазор ғам ба дилам ҳасту ин ҳам аз ҳама бадтар.

Ин мисраъ ҳам дар дастнависи Пайрав ва ҳам дар ғазали Ризоӣ ба тариқи зер аст:

Ҳазор ғам ба дилам ҳасту ин ҳам аз ҳама бадтар.

Ки кас зи хешу зи бегона ғамгусор надорам.

1. Дар банди охирини ин мухаммас дар мисраи 32-юм ба ҷои калимаи «эъҷоз» эъзоз омадааст, ки мазмунро хароб кардааст.

Маънои калимаи «эъҷоз» дар «Фарҳанги забони тоҷикӣ» «кори ҳайратовар ва аз одат берун, муъҷиза», «эъзоз» бошад, «ҳурмат, иззат, эҳтиром» эзоҳ ёфтааст. Асли ин мисраъ дар дастнависи шоир чунин аст:

Ба авҷи шеъри ту эъҷознорас аси, Ризоӣ.

Сабаби дуввуми чунин матни асосӣ истифода шудани дастнависи шоир аз тарафи муҳаррир ва ё корманди нашриёт ё ин ки худи муаллиф дидаю дониста партофта шудани баъзе мисраъ ва байтҳо мебошад. Ғазали «Парешон»-ро нахустин бор Расул Ҳодизода аз ҳошияи девони қасоиди Файзи Даканӣ пайдо намуда, дар маҷаллаи «Шарқи Сурх» (1956, №6) ба табъ расонидааст ва дар ин бора мақолае низ навиштааст. Ин ғазал баъд аз он дар «Маҷмӯаи осор»-и соли 1959 ворид гардид. Маълум мешавад, ки мураттиби «Маҷмӯаи осор» онро аз мақолаи Расул Ҳодизода гирифтааст. Зеро ҳар ду матн як хел буда, дар онҳо байти зерин дохил нагардидааст:

Рӯз парешонтар аз шабу шабам аз рӯз,

Зиндагим гашта тиру тор парешон.

Дар маҷмӯаҳои баъдинаи шоир, аз ҷумла дар «Девон»-и соли 1971 мисраи охири ин ғазал «Аз қадами бахти нобакор парешон» рафтааст. Ҳол он ки ҳам дар матни Расул Ҳодизода ва ҳам дар дастнависи шоир «қадам» набуда, «адам» аст:

Гашт парешон килку дафтари пайрав,

Аз адами бахти нобакор парешон.

Аз ин рӯ матни архивро матни асосии ин шеър қарор додем. Дар зери сарлавҳаи шеъри дигари ӯ бо унвони «Маснавӣ» «ба духтур – ба ҳакими дӯст» навишта шудааст. Ба аҳли илму адаб кайҳо маълум аст, ки ин шеърро Пайрав ба дӯсти худ – духтури чех Ёзеф Авл бахшидааст. Вале номи ӯ дар ягон маҷмӯаи шоир зикр наёфтааст. Танҳо дар як дастнависи Пайрав баъд аз сарлавҳа «Ба Юсуф Авли австриягӣ» омадааст. Дар ин дастнавис байте мавҷуд аст, ки аз тамоми маҷмӯаҳо шоир партофта шудааст:

Австрия ӯрост мулку ватан,

Шабу рӯз дар иштиёқи ватан.

Ин шеър нахустин бор баъд аз вафоти Пайрав Сулаймонӣ дар «маҷмӯаи шеърҳо»-и соли 1949 ба табъ расидааст. Дар ин маҷмӯа партофта шудани он таъкид гардида, баъд аз мисраи 8-ум се нуқта гузошта шудааст. Маълум мешавад, ки мураттибон танҳо ба хотири сиёсати Ҳокимияти Шӯравӣ нисбат ба шахсони хориҷӣ, аз тарси он ки мабодо ба гардани Пайрав Сулаймонӣ ягон гуноҳеро бор накунанд, зерсарлавҳа ва байтеро, ки номи Йозеф Авлро ошкор месозад, партофтаанд.

Тадқиқи архиви адиб

Тадқиқи архиви адиб, омӯхтани вариантҳои гуногуни матни ҳар як асари ӯ имкон медиҳад, ки таърихи таълифи асарҳое, ки таърихи навишта шуданашон номаъълум аст, муайян гардад. Агар дар зери дастнависи шоир таърихи таълиф гузошта шуда бошад, кори матншинос осон аст. Масалан, таърихи таълифи ғазали «парешон» на дар матни Р. Ҳодизода ва на дар «Девон»-и 1971 вуҷуд надорад. Лола Сулаймонӣ онро 1918-1919 тахмин кардааст. Вале дар архиви институт – дар воҳиди ҳифзи 91 зери шеър «Бухоро, 1927» сабт ёфтааст. Шеъри «Мактуб ба рафиқам» дар ҳамаи маҷмӯаҳои шоир бесана омадааст. Дар архив се нусхаи сиёҳнавис ва як нусхаи покнавис мавҷуд аст. Дар зери нусхаи покнавис, ки рақами 1-ро гирифтааст, «Самарқанд, 1933» навишта шудааст. Мо ин санаро ҳамчун таърихи саҳеҳ қабул кардем. Шеъри дигари Пайрав Сулаймонӣ «Қалам» то соли 1959 ҳам дар маҷмӯаҳои шоир ва ҳам дар асарҳои тадқиқотии адабиётшиносон соли 1928 дониста шудааст. Ва ин дуруст аст. Зеро ин шеър ҳам аз ҷиҳати сабку услуб ва камолоти адиб, ҳам аз ҷиҳати фарогирии мароми сиёсию иҷтимоии Пайрав Сулаймонӣ маҳсули соли 1928 аст, на соли 1920, вале дар «маҷмӯаи осор»-и соли 1959 дар зери ин шеър «Бухоро, октябри соли 1920» навишта шудааст. Ба назари мо ин ҷо иштибоҳан 1920 омадааст ва мураттибу муҳаррир ба он эътибор надоданд. Зеро мураттиби ин маҷмӯа Лола Сулаймонӣ дар як мақолааш дар бораи қасидаи ҳасбулҳолии «Нишони бенишонӣ» сухан ронда навиштааст: «Пайрави зиндадилро, ки се-чор сол қабл аз ин «Қаламам умри ҷовидони ман аст» гуфта буд, ба ҳолати маъюсӣ ва ноумедӣ оварданд, ки дар ин қасидаи ҳасбиҳолӣ «нишоне надиҳад ному нишонам» навиштааст». Муаллифи мақола таърихи таълифи «нишони бенишонӣ»-ро 1930-1931 тахмин кардааст, пас «се-чор сол қабл аз ин» гуфта, соли 1928-ро дар назар дорад. Вале мутаассифона, то охирин маҷмӯаи шоир ин иштибоҳ давом кардааст. Ҳатто танқиди адабӣ ба муҳаққиқоне, ки ин шеърро чун маҳсули соли 1928 таҳлил кардаанд, эрод гирифтааст. Дар як мақолаи роҷеъ ба таърихи таълифи ин шеър навишта шудааст: «Дар омади сухан бояд гуфт, ки нисбат ба таърихи иншоди шеъри «Қалам» низ ҳамин иштибоҳ ҷой дорад. Иштибоҳан соли 1928 донистани таърихи таълифи ин шеър аз «Очерки таърихи адабиёти советии тоҷик» (қ. 11, саҳ. 185) сар шуда, баъдан ба нашрҳои гуногуни китоби дарсии «Адабиёти советии тоҷик» низ роҳ ёфтааст. Аслан ин шеър моҳи октябри соли 1920 гуфта шудааст». Аз ин рӯ, мехоҳем барои исботи ақидаи худ далели боэътимодтаре орем. Аввал ин ки дар нахустин маҷмӯаи Пайрав Сулаймонӣ «Шукуфаи адабиёт», ки худи ӯ таҳия кардааст, таърихи таълифи ин шеър октябри 1928 аст.

Дар архив дастнависи шеъри «Қалам» маҳфуз намондааст. Вале дар «Маҷмӯаи шеърҳо» -и соли 1934 дар саҳифаи аввал баъд аз сурати Пайрав Сулаймонӣ акси дастхати ӯ бо ҳуруфи ниёгон оварда шудааст, ки дар зери он «Бухоро – 1928» зикр ёфтааст. Бинобар ин мо бидуни шакку шубҳа дар Куллиёти Пайрав Сулаймонӣ таърихи таълифи шеъри «Қалам»-ро «Октябри 1928» зикр намудем. Дар архиви Пайрав шеърҳое ҳастанд, ки таърихи таълифи онҳоро тахмин кардан ниҳоят душвор аст. Чунон ки маълум аст, аз солҳои панҷоҳум сар карда, ҳамаи маҷмӯаҳои Пайравро духтари шоир, номзади илми филология шодравон Лола Сулаймонӣ мураттаб сохтааст. Лола Сулаймонӣ солҳои тӯлони бо архиви падар сару кор дошт, онро ба тартиб овард, таҳқиқ намуд ва аз рӯи имконият ва тақозои замон баъзе асарҳои ба чоп нарасидаро интишор сохт. Ӯ орзу дошт, ки Куллиёти илмии Пайравро таҳия кунад ва ба ҳамин ният архивро ба Институти забон ва адабиёт, яъне ба ҳимояи давлат супорид ва худаш ҳам ба шӯъбаи мероси адабии ҳамин Институт ба кор омад. Вале афсӯс, ки марги беамон барои ҷомаи амал пӯшидани ин орзуяш имкон надод.

Он шеърҳое, ки дар солҳои охир дар натиҷаи кӯшишҳои Лола Сулаймонӣ дар саҳифаҳои маҷалла ва рӯзномаҳои ҷумҳурӣ ба табъ расиданд ва он пораҳои нотамоме, ки аз байни қоғазпораҳои архиви Пайрав пайдо шудаанд, тасаввуроти моро дар бораи ӯ, шеъри ӯ, зиндагии ӯ, андешаҳои ин шоири дардошно тағйир медиҳанд.

Лола Сулаймонӣ дар сарсухани худ навиштааст:

«Амакам Яҳёҷон Сулаймонӣ чанде пеш аз вафоташ ба ман як ҷузвдон дастхатҳоро супорида хоҳиш намуд, ки онҳоро ба касе иншон надиҳам. «Аксари ин шеърҳо ба ҷуз яктоаш дар Эрон навишта шудааст. Фаҳмидӣ? Мабодо номи бародарам сиёҳ нашавад…»

Мувофиқи хоҳиши ӯ ман ин ҷузвдонро солҳои зиёд маҳфуз доштам. Ҳоло ки замони ошкоргӯист, ин шеърҳо низ бояд чоп шаванд, зеро ҳеҷ иллате надошта, балки аз сӯзи дили як ҷавони биступанҷсолаи ошиқи раҳдур дарак медиҳанд. Дар дафтаре, ки амакам супорида буданд, ба ғайр аз дастнависи шеърҳои мунташир чанд дастхати шеърҳои номатбӯи Пайрав Сулаймонӣ маҳфуз аст». Ин шеърҳо ва умуман он тағйироте, ки дар солҳои охир дар ҷомеаи мо ба вуқуъ пайваст, моро водор месозад, ки эҷодиёти Пайравро аз нигоҳи нав тадқиқ намоем, ҳусни шеъри ӯ маҳорати шоирии ӯро нишон медиҳем, роҳи зиндагии пур аз нишебу фарозии ӯро тасвир кунем, сабабҳои ранҷ, дард ва аламҳои ӯро ифшо созем, ки ин кори оянда аст. Омӯхтани шарҳи шарҳи ҳол ва эҷодиёти адибони охири садаи XIX ва оғози садаи XX назари нави таърихшиносон ва ҷомеашиносонро ба ҳаёти сиёсӣ ва иҷтимоии ин давра тақозо дорад. Ҳоло мо мехоҳем танҳо вобаста ба таъйини таърихи таълифи он шеърҳои Пайрав Сулаймонӣ, ки тоза ба даст омадаанд, баъзе андешаҳои худро иброз намоем. Шеърҳои интишорнамудаи Лола Сулаймонӣ 5-то буда, таърихи таълифи 3-тои онҳо «Видоия бо рафиқони бухороӣ дар ҳини сафари Эрон», «Ҳол ва мозӣ», ғазале дар ҷавоби оқои Алӣ Акбари Гулшан аниқ аст. Ин шеърҳо соли 1924 дар Машҳад иншо шудаанд. Вале кай навишта шудани ду шеъри дигар «Дилам боз аз дасти беғамгусорӣ» ва «Нишони бенишонӣ» маълум нест. Дар бораи давраи эҷод шудани шеъри «Дилам боз аз дасти беғамгусорӣ» Лола Сулаймонӣ навиштааст: «Шеъри дигаре, ки бо матлаи «Дилам боз аз дасти беғамгусорӣ» сар мешавад, аз рӯи гуфтаи амакам Яҳёҷон пеш аз Инқилоби Бухоро ҳангоми аз таъқиби амир хонанишин шудани Пайрав Сулаймонӣ навишта шудааст, ки дар ҳақиқат муҳити ҳамон замонаро инъикос менамояд». Аз ин гуфтаҳо чунин бармеояд, ки ин шеър солҳои 1918-1919 навишта шудааст. Дӯсти Пайрав Алӣ Исмоилзода дар мақолаи номатбӯи худ доир ба эҷодиёти Пайрав, ки дар архиви шоир маҳфуз аст, дар бораи хонанишин шудани ӯ навиштааст:

«Падари рафиқ Сулаймонӣ Абдукаримҷон гарчи ба ҳаракати ҷадидӣ ба сифати як инқилобпеша фаъолона иштирок накарда бошад ҳам, вале равшанфикр, газетахон ва ғайри мутаассиб будани вай аз тарафи ҳукумати Бухоро нисбат ба ӯ ба пайдо шудани сӯизанн сабаб шуда буд. Дар авохир аз тарафи рабоби ҳукумати Бухоро ва муллоёни муттаассиб аз худи Абдукаримҷон зиёдтар ба писари ӯ Отаҷон Сулаймонӣ сӯизанн ҳосил мешавад. Сахтии таъқибот Пайрав Сулаймониро маҷбур мекунад, ки дар либоси занона чанд вақт дар хона пинҳон шуда биистад».

Аз як тараф, мазмуни қисми аввали шеър ва зиндагиномаи шоир ҷоиз будани чунин ақида, яъне пеш аз инқилоби Бухоро навишта шудани онро тасдиқ мекунад. Шеър ҳасби ҳоли Пайрав Сулаймонӣ, оҳу нола ва фарёди ҷонгудози ӯро «дар чордевори беэътиборӣ» аз ҷаври фалак ва бахти рамида ифода намудааст.

Дилам боз аз дасти беғамгусорӣ

Гирифтаст расму раҳи беқарорӣ.

Зи ҷаври фалак балки дар гиря ҳастам,

Зи ҳар дидаам гашта наҳрест ҷорӣ.

Ҷаҳаннам шавад меҳмони ман имшаб,

Гар оҳам бад-ин сон кунад шуълаборӣ…

Ё ин ки:

Аҷал, охир аз ман чаро мегурезӣ?!

Ту ҳам дар дил оё мурувват надорӣ?

На бо душманон қуввати пешдастӣ,

На аз дӯстон чашми уммедворӣ.

Дило, чист охир ба гетӣ гуноҳам,

Ба ҷо монда з-ин сон низору табоҳам.

Шоир ба ин пурсиши худ чунин ҷавоб мегӯяд:

Ҷуз ин қазя дигар гуноҳе надорам,

Ки фикри халоси ватан шуд шиорам.

Баъд аз ин ҷои яъсу ноумедиро изҳори муҳаббати самимона нисбат ба ватан, изҳори садоқати фарзандӣ, тайёр будан ба шуҷоату мардонагӣ дар роҳи халосии ватан, боварӣ ба ояндаи он мегирад:

Бухоро, ватан, эй ба як қабза хокат

Фидо ҷони мискину ҷисми фигорам.

Туӣ маъдани ҷуду файзи улум (ам),

Туӣ маҳди осоишу эътиборам.

Ватан, ноумедӣ нашояд кунунат,

Ки ман аз ҳаёти ту уммедворам.

Кушо дидаи хобу бингар, ки ҷонро

Барои вафои ту чун месупорам.

Пас саволе пеш меояд, ки Пайрав Сулаймонӣ ватани азизаш Бухороро аз дасти кӣ халос карданӣ? Аз истибдоди феодалӣ, зулму ситами амир ва амалдорони вай, рӯҳониёни муттаассиб ё истилои хориҷиён. Аз рӯи адабиёти мавҷуда маълум аст, ки Пайрав Сулаймонӣ ба ягон созмони зидди аморати Бухоро шомил набуд. Пас ӯ ба кӣ ва ба чӣ уммед бастааст? Солҳои охир дар матбуоти тоҷик доир ба инқилоби Бухоро, мавқеи зиёиёни авохири садаи XIX ва ибтидои садаи XX дар ин инқилоб баъзе асарҳо ва мақолаҳо интишор ёфтанд, ки ахбори то ин дам дастнорас ва андешаҳои тозаеро фаро гирифтаанд. Дар фаслномаи «Гули мурод» (1997, 7-9) (3)) порчае аз «Рӯзнома»-и Садри Зиё дар таҳияи Муҳаммадҷон Шакурӣ бо сарсухани эшон ба табъ расид.

Вақто ки лашкари Руссия ба Насаф (Қаршӣ) ҳуҷум мекунад, Садри Зиё қозии онҷо буд. ӯ дар ин порчаи «Рӯзнома» ҳодисаҳои дар роҳ — аз Қаршӣ то Бухоро рухдодаро аз охири августи соли 1920 то оғози сентябри ҳамон сол чун шоҳид тасвир намудааст. Масалан, ӯ навиштааст:

«Ҳама аҳли қишлоқ аз бими саллот (сарбоз)–ҳои Руссия фирор карда буданд. Чӣҳо тамоман холӣ аз одам буд. Аҳолӣ ҷумлатан дарак надоштанд. Аз як тараф хавфи саллот буд, ки ба қишлоқ мегаштанд, зирӯҳе (ҷонзоте), ки ба назарашон медаромад, билотаваққуф ба милтиқ мепаррониданд, чизе, ки дошта бошад, мегирифтанд».

Садри Зиё инчунин ба воситаи овардани хобҳои даҳшатбори худ «аз зарбати тӯби қалъакӯб» хароб шудани Бухоро, ба замин яксон шудани қасру кӯшкҳо, ба ғорат ва яғмо рафтани молу амволи халқ, ба қатл расидани мардуми бегуноҳро нишон додааст, ки ҳама моҳияти «Инқилоби Бухоро»-ро хеле равшан падидор месозад.

Шояд Пайрав Сулаймонӣ шеъри худро баъд аз ҳамин воқеаҳо навишта бошад, яъне соли таълифи он на то Инқилоб, балки баъд аз он бошад. Ба ин як порча шеъри нотамоми ӯ, ки таърихи таълифаш номаълум аст, низ далолат мекунад:

Мо ба худ кандаем гӯри сиёҳ,

Гӯри торику танг, гӯри табоҳ.

Рост истодаем бар лаби он гӯр,

Синаҳо бозу чашмҳо дар роҳ.

Теғи худро занед, эй қотил!

Эй шитобон паи ҳалокати мо.

Мо нагӯем ба ҳеҷ ки нафрат,

Гарчи бошем куштаи нафрат…

Ё ин ки пораи дигари нотамом

Ту дигар аз ман сару дил маталаб,

Дил забун гашт, сабр шуд помол.

Орзу тира гашту мақсуд ҳеҷ,

Муддао маҳву нест шуд омол.

Марг ку, то ба доди ман бирасад?

Неши ғам мехалад ба синаи реш,

На зи бегонагон умеду на хеш.

Пайрав Сулаймонӣ Инқилоби Бухороро бо шеъри «Ба муносибати Инқилоби Бухоро» (2 сентябр 1920) пешвоз гирифт. Дар ин шеър ӯ аз озодии ҷумҳурӣ, партавафшон шудани байрақи сурх изҳори шодмонӣ кардааст. Дастнависи ин шеър дар архиви шоир маҳфуз аст. Оё шеъри «Ба муносибати Инқилоби Бухоро», дар вақташ дар ягон маҷалла ё рӯзнома чоп шуда буд ё не? Мо имкони тадқиқи ин масъаларо надоштем, зеро маводи заруриро ба даст оварда натавонистем. Тадқиқотчиёни эҷодиёти Пайрав Сулаймонӣ низ дар ин бора чизе нагуфтаанд. Пайрав Сулаймонӣ онро ба ягон маҷмӯаи худ ворид накардааст. Фақат баъд аз вафоти ӯ Раҳим Ҳошим ин шеърро ба «Маҷмӯаи шеърҳо»-и ӯ дохил кардааст. Тадқиқи шарҳи ҳоли Маҳмудхоҷа Беҳбудӣ – дар мақолаҳои Расул Ҳодизода «Маҳмуд Хоҷа Беҳбудӣ – тарихи зиндагӣ ва тақдири таърихии ӯ», Муҳаммадҷон Шакурӣ «Нигоҳе ба поёни умри Маҳмудхоҷаи Беҳбудӣ» («Гули мурод», 1997, 1998, 10-12(4)), хулосаҳои ин муаллифон моро ба чунин андеша водор сохт, ки шояд Пайрав Сулаймонӣ низ Инқилоби Бухороро бо хушнудӣ пешвоз гирифта, гумон карда бошад, ки акнун Осиёи Миёна аз ҷавру зулми ҳукумати амирӣ ва муллоёни мутаассиб раҳоӣ ёфта, ҷумҳурии мустақил хоҳад шуд ва адлу инсоф ғалаба хоҳад кард. Вале асорати миллӣ, бесару сомониҳо, харобӣ ва куштору ғорат, ҳабскуниҳо ӯро аз нав ба кӯи яъсу ноумедӣ андохт. Шояд муҳоҷирати Пайрав Сулаймонӣ ба Афғонистону Эрон ба ҷуз гурехтан аз ишқи духтари Чингиз, ки муҳаққиқони эҷодиёти ӯ таъкид кардаанд, минбаъд дигар хел маънидод шавад? Шеъри Пайрав Сулаймонӣ «Дилам боз дасти беғамгусорӣ» дар пайравии ғазали Абдурауф Фитрат «Эй модари азизи ман, эй хиттаи Бухоро» навишта шудааст. Шеъри Фитрат бо мисраъҳои зерин шурӯъ мешавад:

Эй модари азизи ман, эй хиттаи Бухоро!

Эй бо ту ифтихорам, в-эй бо ту эътибор!

Эй кӯҳи илм, баҳри шаҳомат, фазои файз,

Саҳрои маҷд, боғи ҳунар, соҳаи виқор…

---

Устод Айнӣ дар «Таърихи инқилоби Бухоро» дар бораи маҷмӯаи «Сайҳа»-и Фитрат, ки соли 1392 ҳиҷрӣ (соли 1911-и мелодӣ) дар Истанбул нашр шудааст, сухан ронда, аз ҷумла навиштааст: «Маҷмӯаи шеърҳо ба форсӣ «Сайҳа» дар ҳаҷми хурд чоп шуда буд. Шоир дар ин маҷмӯа аз ҷабру зулме сухан меронд, ки олами ҷаҳонгирон дар ҳаққи олами олами Шарқ ва ислом мекарданд. Агар бигӯем, ки ин асар ба хонандагон чун қувваи электр таъсири сареъ ва қавӣ дошт, ҳаргиз муболиға накардаем. «Сайҳа» чунон ки ба Бухоро дар кисаҳо пинҳон оварда шуда буд, дар Бухоро низ пинҳонӣ паҳн карда шуд». 2 Дар бораи ин шеъри Абдурауфи Фитрат устод Шакурӣ дар китоби «Ҷусторҳо: дар бораи забону адаб ва фарҳанги Тоҷикистон», Теҳрон, 1382, саҳ.95 ва С.Табаров дар мақолаи «Ашъори миллӣ ва ватанхоҳонаи Фитрат» (маҷаллаи «Адаб, 2000, №2) сухан рондаанд Пайрав Сулаймонӣ аз ин маҷмӯаи шеърҳои Фитрат, албатта, огаҳ буд ва он шеърҳо ба дили ҳассоси ӯ таъсири амиқ гузоштанд. Устод Шакурӣ ин шеъри Фитратро таҳлил намуда, аз ҷумла навиштаанд: «Ин шеър шояд якумин шеъре бошад, ки дар васфи Бухоро гуфта шуда аст. Ин васф ҳам бештар иборат аз суолу ҷавоб аст. Дар адабиёти равшангарӣ вожаи «Ватан» бештар мафҳуми иҷтимоӣ гирифт ва мафҳуми «Модари Ватан» пайдо шуд, ки онро аз шеъри боло мебинем. Ҳисси ватандӯстӣ дар давраи маорифпарварӣ бо шиддат ёфтани муборизаи илмии озодиҷӯӣ зидди имперотурии рус ва гоҳе зидди мустабиддони турки манғит низ то рафт баланд мешуд. Сӯзу гудози мазлумон зери юғи истисмор аз шеъри мазкури Фитрат пуртаъсир шунида мешавад». Ба андешаи мо ба Бухоро ворид шудани аскарони сурх ва ба вуқӯъ пайвастани он бе сару сомониҳо боиси эҷод шудани шеърҳои Пайрав Сулаймонӣ гардида, ифодаи он ҳисси ватандӯстӣ ва муборизаи озодиҷӯӣ зидди хориҷиён аст. Лола Сулаймонӣ таърихи таълифи шеъри «Нишони бенишонӣ»-ро 1930-1931 тахмин карда дар ин бора навиштааст: «Ин қасида маҳсули он солҳоест, ки Пайрав Сулаймонӣ пайдарпай ба фишору танқидҳои муғризонаи чанде ба ном мунаққид дучор шуда буд». Чунонки Раҳим Ҳошим дар мақолаи «Пайрав ва тозиёнаи танқид» зикр кардааст, дар солҳои 1930-1931 «дар газетаҳо дар нишастҳои адабӣ танқид кардани вай (Пайрав-Х.О.) давом дошт. Ба мунаққидони гаправтар ҳатто муқаддимаи Бектош (муқаддимаи Бектош ба китоби «Шукуфаи адабиёт»-Х.О.) ҳам ноқис менамуд. Онҳо тамғаҳои дабдабаноктар ёфта, ба вай часпонданӣ мешуданд». Раҳим Ҳошим суханашро дар бораи вазъияти он солҳо давом дода навиштааст: «Давроне буд,ки қобилияти касро не, садоқат ва самимияти касро не, балки пеш аз ҳама чӣ айб доштан, чӣ айбҳо дошта тавонистани касро, на танҳо худи вай, балки падару бобояшро мепурсиданд ва дар баҳо додан ба кори вай айбҳо ба эътибор гирифта мешуд, маҳак қарор дода мешуд». Устод Ҷалол Икромӣ гӯё барои тасдиқи ин суханони Раҳим Ҳошим дар мақолаи худ «Душанбе ватанам, Бухоро зодгоҳам» чунин воқеаро ба хотир оварданд: «Охири тирамоҳи соли 1930, як рӯз дар хонаи аскарони сурх якумин анҷумани комсомолони Тоҷикистон барпо шуд. Дар қатори дигар нависанда ва зиёиёни тоҷик ману Пайравро ҳам хабар карда буданд. Аз ин илтифоти болоиҳо мамнуну фараҳманд шудем. Сари вақт ба маҷлиси анҷуман рафта, дар толори калони хонаи аскарони сурх хурсанду шод нишастем, бо ҳам суҳбату хушгӯиҳо мекардем. Вале ҳанӯз анҷуман сар нашуда, Бектош ба ману Пайрав Сулаймонӣ омада гуфт, ки оҳиста бархоста, аз зал баромада раветон. Гап ҳаст, ки Ғуломризо Ализода пеш аз сар шудани маҷлис аз минбар баромада мегӯяд, ки фарзандони бойҳо ва қозиҳо, ки дар ин ҷо ҳастанд, зали маҷлисро холӣ кунанд. Мо намехоҳем, ки дар ин маҷлиси ботантанаи мо унсурҳои бегона бошанд».

Ҷалол Икромӣ ҳолати рӯҳии ҳар дуяшонро тасвир намуда, чунин хулоса кардаанд: «Бале, ана ҳамин тавр ба мо муомила мекарданд, ана ҳамин тавр буд зиндагии мо. Ба мо офарин, ки ҳамон рӯзҳои сахтро аз сар гузаронида намурдем, кору эҷод намудем». Пайрав Сулаймонӣ сӯзу гудоз ва дарду аламҳои солҳои тӯлонӣ дар дил ниҳонашро дар шеъри «Нишони бенишонӣ» чунин ифшо намудааст:

---

Дил сӯхт, ҷигар хун шуду хушкид равонам,

Боз аз чӣ сабаб ин ҳама саргарми ҷаҳонам?

Дар фасли баҳорон гули уммед начидам,

Афсурдаву пажмурдаву помоли хазонам.

Нуре, ки яқин доштаму ҷаҳд намудам,

Норе шуду дар кӯраи ғам сӯхт чунонам.

Ҳарчанд ҳақиқат зи ҳақиқат талабидам,

Ҷуз нақши надомат намуданд нишонам,

Ҷон бар кафу сар дар бағал омодаи марғам,

Дар роҳи адам бо қадами тунд равонам.

Инак, мо дар тайини таърихи таълифи ин шеър бо Лола Сулаймонӣ мувофиқем ва ин шеърро бо ҳамин таърихи таълиф, яъне соли 1930-1931 ба Куллиёти илмӣ ворид намудем. Тадқиқи архиви адиб, омӯхтани нусхаҳои гуногуни дастнависи ҳар як асар ба мо имконият медиҳад, ки таърихи эҷоди он, ба кӣ бахшида шудан, сабаби пайдоиш, дар кадом шароит ба вуҷуд омадани онро муайян намоем. Ҳангоми таҳияи Куллиёти илмии Пайрав Сулаймонӣ аз ин нуқтаи назар масъалаҳои аҷибе пеш омаданд, ки ҳеҷ чашмдори он набудем. Шеъри ба устод Лоҳутӣ бахшида Пайрав, ки «Ба адиби сурхи инқилобӣ рафиқ Лоҳути» ном дорад, дар шакли аввал оҳанги ҳазлу мутойибаро доро буда, Лоҳутӣ ҳамчун инсони шодидӯст ва базму тарабпарвар сифат шудааст. Вале дар нусхаи охирин шояд бо маслиҳати дӯстонаш-нахустин хонандагони ин шеър бошад, ҷиҳати сиёсӣ ва ӣҷтимоии он пурқувват гардида, Пайрав Лоҳутиро ҳамчун шоири мубориз, тарғибгари ғояҳои коммунистӣ васф намудааст.Шеър дар шакли аввал бо чунин мисраъҳо ба охир мерасад:

---

Эй дида ба рӯи маҳвашон боз

В-эй гӯш ба савти тори дамсоз.

Эй бӯсазани лаби зарифон

В-эй соқии маҳфили ҳарифон—

Дар ҳини нишоти базми пурҷӯш.

Моро накунӣ, дило фаромӯш.

---

Мо нусхаи охиринро ба Куллиёти шоир дохил намудем, зеро маҳз ҳамин нусхаро Пайрав Сулаймонӣ ба Лоҳутӣ ирсол доштааст ва Лоҳутӣ ҳам ба ҳамин нусха посух гуфтааст: Дар архив се дастнависи шеър «Кай гуфтаамат?!» бо матлаи Кай гуфтаамат, партави базмидигарон бош? Эй шуъла, ба сӯзи дили мо ҳам нигарон бош? маҳфуз аст. Дар нусхаҳои якум ва дуюм зерсарлавҳае мавҷуд буда, қисми аввали он хат зада шудааст ва қисме, ки хонда мешавад, ин аст:«…ҳини сафари Тошкандашон». Маълум мешавад, ки ин шеър ба касе бахшида шудааст. Фақат аз дафтарчае, ки Пайрав Сулаймонӣ ба дӯсташ Саъдуллоҷон тақдим кардааст, маълум мегардад, ки ин шахс Абдурауфи Фитрат будааст. Дар зери сарлавҳаи ин шеър навишта шудааст: «Ба бародари муҳтарам Фитрат ҳини сафари Тошкандашон». Қарибони Пайрав Сулаймонӣ баъди чун душмани халқ ҳабс шудани Фитрат номи ӯро хат задаанд. То ин дам маълум набуд, ки шеъри «Оҳанги тор» ба дӯсти Пайрав Сулаймонӣ – навозанда, сароянда, ҳунарпеша ва кинорежисёри шӯравии тоҷик Ғуломризо Баҳор (бародари Мулк Баҳор) бахшида шудааст. Фақат дастнависи шоир ба муайян намудани он имкон дод. Дар охир мехоҳам ба як иштибоҳе, ки дар матбуот доир ба таърихи эҷоди шеъри «Ҳол ва Мозӣ»-и Пайрав рух додааст, равшанӣ андозанд. Лола Сулаймонӣ дар сухани худ ба шеърҳои тоза ёфтшудаи Пайрав, ки зикраш дар боло рафт, чунин навишта аст: Яке аз шеърҳои номатбӯи Пайрав бо унвони « Ҳол ва Мозӣ» аст. Соли 1989 дар маҷаллаи «Садои Шарқ» (1989, №4) — як шеъри Пайрав ба истиқболи «Ҳол ва Мозӣ»-и оғои Мирзо Алӣ Акбари Гулшан – дабири рӯзномаи «Фикри озод» чоп шуда буд. Ин шеъри дуввум аст, ки ба мавзӯи «Ҳол ва Мозӣ» бахшида шудааст. Баръакс оғои Мирзо Алӣ Акбари Гулшан ҳамин шеъри дуввуми Пайрав Сулаймонӣ «Ҳол ва Мозӣ»-ро истиқбол кардааст. Маълум мешавад, ки Лола Сулаймонӣ ба сарлавҳаи воҳиди ҳифзи 13-и архив чандон эътибор надодааст. Дар ин воҳиди ҳифз дар ақиби варақе, ки шеъри «Ба духтари Чингиз» навишта шудааст, шеъри Гулшан бо хати худи Пайрав сабт ёфтааст. Пайрав Сулаймонӣ ба ҷои сарлавҳаи шеър навиштааст:

«Истиқболи марҳамати шоиронаи мудири рӯзномаи «Фикри озод» (Машҳад) ҷаноби адиби муҳтарам Мирзо Али Акбар (Гулшан) шеъри ҳақиронаи «Ҳол ва Мозиро».Он чи ки дар ин мақола баён гардид, баъзе хулосаҳо ва чанд мисол аз он бори муҳиме, ки ҳангоми таҳияи куллиёти илмии Пайрав Сулаймонӣ анҷом дода шуд.

Инак, ҳоло мехоҳем доир ба сохтори куллиёти илмии Пайрав Сулаймонӣ чанд сухан гӯем.

Куллиёт чунонки арз кардем, тамоми осори то кунун ба табъ расида ва ба табъ нарасидаи шоирро аз бойгонии ӯ дар бар кардааст. Асарҳо аз рӯи навъҳо (назм, наср, номаҳо ва ғайра) тасниф шуда, жанр ба эътибор гирифта нашуда аст. Дар дохили ҳар як навъ, масалан назм, ҳар як асар мувофиқи таърихи таълиф ҷой гирифта аст. Санаи тахминии шеърҳо дар қавсайн оварда шудааст.

Асарҳое, ки таърихи таълифашонро муайян карда натавонистем, бахши алоҳидаро ташкил намуда, баъд аз шеърҳои таърихи таълифашон маълум ҷобаҷо гузошта шуданд. Шеърҳои ҳаҷвӣ низ чун қисми алоҳида баъд аз шеърҳои таърихи таълифашон номаълум оварда шуд, зеро онҳо низ таърихи таълиф надоранд. Шеърҳои нотамом дар охири шеърҳо яъне баъд аз шеърҳои ҳаҷви омадаанд. Танҳо дар қисми «номаҳо» таърихи таълиф риоя нашудааст. Номаҳо аз рӯи шахсоне ки ба онҳо ирсол шудаанд, танзим ёфтаанд, вале агар ба як шахс як чанд нома фиристода шуда бошад онҳо аз рӯи таърихи таълиф гузошта шудаанд.

Асарҳои Пайрав Сулаймонӣ инчунин аз рӯи қоидаҳои имлои имрӯза ба чоп ҳозир шуда, дар байни замон муҳимтарин хусусиятҳои имлои муаллиф нигоҳ дошта шуд.

Тавзеҳоти аз тарафи муаллиф дода шуда, дар поварақ сабт гардид. Шарҳу эзоҳи таҳиягарони маҷмӯаҳои гуногуни Пайрав Сулаймонӣ аз рӯи зарурат дар қисми тавзеҳот оварда шудаанд. Ба ҳамин тариқ Куллиёти илмӣ барои муҳаққиқони эҷодиёти Пайрав маводи фаровон медиҳад, барои мураттибони осори ӯ матни саҳеҳе пешниҳод менамояд.

Осор

• Пайрав Сулаймонӣ. Шукуфаи адабиёт. - Сталинобод – Самарқанд:Нашр. Дав. Тоҷик.,1931, - С.197
• Пайрав Сулаймонӣ. Девон. - Душанбе:«Ирфон»,1971. - 193 с.

Пайванди беруна

• Habib Borjian, “SOLAYMĀNI, Ātajān Peyrow” Encyclopædia Iranica, online edition, 2012, available at(англ.). www.www.iranicaonline.org. 16 сентябри 2019 санҷида шуд.

Адабиёт доир ба адиб

1. Лола Сулаймонӣ. Он беҳ, ки нишоне надиҳад, ному ….».// «Адабиёт ва санъат», 1994, 19 июл.
2. Қаламам умри ҷовидони ман аст.//«Адабиёт ва санъат», 1939, 27 апрел.
3. Лола Сулаймонӣ. Шарҳи достони Фироқ. //«Садои Шарқ», 1989, №4, соли 112- 113.
4. Ҷалол Икромӣ. Душанбе ватанам – Бухоро зодгоҳам, 1989, №4, с. 90-91.