Тоҷикони Қазоқистон

Тоҷикони Қазоқистон (қаз.: Қазақстандағы тәжіктер) аз рӯи шумора 14-умин ҷамъияти Қазоқистон ба ҳисоб мераванд. То 1 январи соли 2014 дар ҷумҳурӣ зиёда аз 42 ҳазор тоҷикон (0,25% аҳолии ҷумҳурӣ) зиндагӣ мекарданд. Тоҷикон ба миллатҳои босуръат рушдёбандаи ҷумҳурӣ мансубанд. Аз рӯи намуди пайдоиш ва дарозии зиндагикунӣ ба 2 гурӯҳ тақсим мешаванд: тоҷикони деҳот — таърихан дар ҷануби вилояти Туркистон (ҷануби кишвар) зиндагӣ мекунанд ва мавҷҳои нави муҳоҷирони кории тоҷик, асосан дар шаҳрҳои калони ҷумҳурӣ ^[1] .

Тақсимкунонӣ[вироиш | вироиши манбаъ]

Шумораи онҳо ва ҳиссаи онҳо зуд афзоиш меёбад. Бештар тамаркузи тоҷикон вилояти Туркистони ҷумҳурӣ мебошад, ки дар он 33530 нафар тоҷикон зиндагӣ мекунанд (2014, баҳо), ки 1,3% аҳолии минтақаро ташкил медиҳад. Аз рӯи анъана макони зисти тоҷикон дар ин минтақа ноҳияи Сариағош мебошад, ки ҳиссаи онҳо беш аз 5%-и шумораи умумии аҳолиро ташкил медиҳад. Камтар аз 5-7 ҳазор тоҷикон деҳаҳои наздики Бӯстондиқ ва Интимоқ, инчунин дар деҳаи ҳамсоя Енкес зиндагӣ мекунанд. Дар ноҳияи Пахтаарали вилояти Туркистон ҳудуди 24 ҳазор тоҷик зиндагӣ мекунанд, ки беш аз 8% аҳолии онро ташкил медиҳанд ^[2]. Дар деҳаи Гулистон дар наздикии шаҳри Ҷетисойи ноҳияи Мақтаарал тоҷикон 98% аҳолӣ ташкил медиҳанд ^[3] .

Боқимондаи тоҷикон дар саросари ҷумҳурӣ парокандаанд. Аксари ин гурӯҳҳо паноҳандагон аз Тоҷикистон дар солҳои ҷанги шаҳрвандии авоили солҳои 90 (4-5 ҳазор нафар) ^[4] ва ё муҳоҷирони кории навтарин ^[2] мебошанд. Дар Алмаато ҳудуди 2,5 ҳазор тоҷикистонӣ ба сар мебаранд (бар асоси саршумории ахири расмии соли 2009). Тибқи маълумоти ғайрирасмӣ, дар пойтахти ҷанубӣ то 15 ҳазор нафар бо шиносномаи Ҷумҳурии Тоҷикистон кору зиндагӣ мекунанд, вале на ҳамаашон тоҷикон мебошанд^[5]. Дар соли 2016 12,4 ҳазор муҳоҷири кории тоҷик расман ба Қазоқистон омаданд ^[1].

Аз рӯи вилоятҳо (2021)[вироиш | вироиши манбаъ]

вилояти Оқмола — 436 нафар
вилояти Оқтеппа — 158 нафар
вилояти Олмотӣ — 1046 нафар
вилояти Отирау — 50 нафар
вилояти Қазоқистони Ғарбӣ — 90 нафар
вилояти Қазоқистони Шарқӣ — 522 нафар
вилояти Қазоқистони Шимолӣ — 1146 нафар
вилояти Ҷомбул — 770 нафар
вилояти Қароғанда — 1677 нафар
вилояти Қӯстанай — 778 нафар
вилояти Қизилӯрда — 125 нафар
вилояти Манғистов — 100 нафар
вилояти Павлодар — 410 нафар
вилояти Туркистон — 38508 нафар
шаҳри Остона — 1062 нафар
шаҳри Олмота — 3911 нафар
шаҳри Чимканд — 891 нафар
дар умум — 51 680 нафар

Динамикаи аҳолӣ[вироиш | вироиши манбаъ]

7666 (1926)
11229 (1936)
8075 (1959)
7166 (1970)
19293 (1979)
25,514 (1989)
25,657 (1999)
36,277 (2009)
42,143 (2014)
51,680 (2021)

Таърих[вироиш | вироиши манбаъ]

Таърихи диаспораи тоҷикон дар қаламрави Қазоқистони муосир нисбатан ба наздикӣ оғоз шудааст. Дар солҳои 1920 ва 1930 ҳукумати шӯравӣ чанд ҳазор нафар коргарони тоҷик ва оилаҳои онҳоро ба умеди рушди кишоварзии ирригатсионӣ аз ноҳияҳои кӯҳсори Мастчоҳу Ҳоит (Тоҷикистон), ноҳияҳои Фориш (вил. Ҷиззах), Бӯстонлиқ (вил. Тошканд), Нур-Ато (вил. Навоӣ), гирду атрофи ш. Самарқанд, ба ин ҷо интиқол медод. Иқлими Сариёғош барои муҳоҷирони тоҷик хеле мувофиқ буд: он яке аз ҷойҳои офтобӣ ва гармтарини Қазоқистон аст. Тоҷикони омада дар заминҳои ботлоқзору пештар азхуднашудаи колхозӣ маскан гирифтанд, ки онҳоро дар давоми чанд даҳсола ба боғу сабзавоткорӣ табдил дода буданд. Сариағаш имрӯз бо киштзору гармхонаҳои бодирингу помидор машҳур аст. Дар ин гармхона ^[6] то имрӯз одамони миллати тоҷик кор мекунанд. Аммо бархе аз тоҷикон низ дар тиҷорати бузург муваффақ шудаанд: чунин саҳми бузург дар ММД-и ҷумҳурӣ аз ҷониби ширкатҳои машҳури ғаллаи «Асил Арман»-и Миразиз Усмонов ва ширкати Толиб Санақулов аз вилояти Қӯстанай гузошта шудааст^[2].

Маориф[вироиш | вироиши манбаъ]

Тоҷикони Сариағош ба шарофати шабакаи мактабҳои миёнаи тоҷикӣ, ки дар замони шӯравӣ таъсис ёфта буданд, забони модарии худро ҳифз мекунанд. Дар ноҳияи Мақтаарали вилояти Қазоқистони ҷанубӣ ду ^[7] мактабҳои пурра тоҷикӣ фаъолият мекунанд, ки директорон ва хонандагонашон тоҷикон мебошанд, инчунин якчанд мактаб бо забони омехта мавҷуд аст ^[2] . Мактаби тоҷикии ба номи Мирзо Турсунзода дар рустои Гулистон дар наздикии шаҳри Ҷетисойи ноҳияи Мақтаарал фаъолият мекунад, ки 98 дарсади ҷамъияти онро тоҷикон ташкил медиҳанд. Аммо тайи солҳои истиқлолияти Ҷумҳурии Қазоқистон дар вилояти Туркистон (Қазоқистони Ҷанубӣ) қариб ягон мактаби сирф тоҷикӣ вуҷуд надорад: ҳамаи онҳо ба узбакӣ-тоҷикӣ ва ё қазоқӣ-тоҷикӣ табдил ёфтаанд ва ё дар ҳоли табодул қарор доранд. Вазорати маорифи Қазоқистон аз соли 2013 ба ҷудо кардани маблағ барои нашри китобҳои нави дарсӣ аз синфи 1 то 11 барои мактабҳои тоҷикии ҷумҳурӣ шурӯъ кардааст. Қаблан аз вилояти Суғди Тоҷикистон китобҳои дарсӣ фармоиш медоданд.

Мушкилот[вироиш | вироиши манбаъ]

Мушкилоти асосии диаспораи тоҷикони маҳаллӣ, чун тамоми гурӯҳҳои осиёии аҳолии вилояти Туркистон, нигоҳ доштани суръати баланди такрористеҳсоли табиии аҳолӣ бо норасоии шадиди захираҳои замин мебошад. 5 феврали соли 2015 тахминан соати 18:00 ба вақти маҳаллӣ дар рустои Интимоқ бори аввал байни 200 намояндаи тоҷик ва 250-300 қазоқ муноқишаи байнимиллӣ рӯх дод. Сабаби ин куштори шаби 4 феврали соли 2015 дар наздикии деҳаи Бӯстондиқ, сокини деҳаи ҳамсояи Интимоқ Б.Ортиқови соли таваллудаш 1985 мебошад ^[6] .

Ҳоло дар Қазоқистон 12 мактаби тоҷикӣ аст, ки яке аз он бо номи Фирдавсӣ аст, ва ҳудуди 900 толибилм дорад. Мушкилии асосии мактабу хонандагон ин нарасидани китобҳои дарсӣ ва бадеӣ ба забони тоҷикӣ мебошад^[8].