Қалъаи Хуҷанд

Мавод аз Википедиа — донишномаи озод
Ёдмон
Қалъаи Хуҷанд

Қалъаи Хуҷанд — дар ш.Хуҷанд воқеъ аст. Дар бинои қалъа Осорхонаи таърихии вилояти Суғд ҷойгир шудааст, ки яке аз қисматҳои Маҷмааи фарҳангию таърихии «Қалъаи Хуҷанд» мебошад.

Осорхонаи таърихии вилояти Суғд дар ш Хуҷанд
Қалъаи Хуҷанд (Khujand, Tajikistan)
Осорхонаи таърихии вилояти Суғд дар ш Хуҷанд (дар даромадгоҳ)

Санагузорӣ[вироиш | вироиши манбаъ]

Қалъаи бостонӣ аз асри VII то асри XIX арзи вуҷуд доштааст. Тадқиқотҳои васеъ дар ҳудуди он доир нашудаанд. Даромадгоҳ ва деворҳои қалъа қисман дар охири асри XX барқарор карда шудаанд.

Ҳафриёт[вироиш | вироиши манбаъ]

Қалъаи таърихии Хуҷанд дар маркази шаҳр, дар соҳили рости дарёи Сир дар масоҳати 200х300 м. ҷой гирифтааст. Атрофи қалъаро деворҳои баланд, ки қисман хароб гаштаанд иҳота мекунанд. Релефи болои қалъа дар натиҷаи сохтмонҳои муосир пурра дигаргун гаштааст.

Куҳанқалъаи Хуҷанд бо арк – кремл – қасри ҳоким, қасри шоҳ дар замони давлати Каёниён – эрониёни шарқӣ бунёд гардидааст. Ковишҳои археологӣ осори моддии ин шаҳрро бо дизу шаҳ ристонаш, ки мутааллиқ ба асри VII то милод аст, дар соҳили чапи Сирдарё ошкор карданд. Асрҳои VI-V то милод шаҳристон нақшаи мураббаъ дошта, ба 20 га баробар буд (диз – 6 га, шаҳристон - 12 га).[1]

Таъминкунандаи оби сокинони Қалъа – канали Қўрхона буд, ки обаш аз шохоби Хоҷа Боқирғон таъмин буд (об ба таври пинҳонӣ аз чашми душмани ба қалъа ҳуҷумкунанда тариқи «обдузд» аз оби Сирдарё таъмин карда мешуд, аз ҳамин сабаб ҳам то ҳол калонсолони Хуҷанд мегўянд, ки аз зери қалъа ба дарё роҳест зеризаминӣ, ки он роҳи оби қалъа мебошад).[1]

Куҳандизи Хуҷанд ҳам ҳуҷуми арабҳо (асрҳои VIII-IХ), ҳам давраи Сомониён, ҳам гумоштаҳои сулолаҳои Қарохониён, Салчуқиёнро (асрҳои ХI-ХII) аз сар гузаронидааст. Дар замони ҳукмронии амир Темури ланг (асри ХIV – ибтидои асри ХV) куҳандизу арки ҳоким чун ҷои бинои ҳукуматӣ монд. Асрҳои баъдина куҳандиз то аркаш чун қароргоҳи ҳокимон, масалан, Оқбўтабек (а.ХIХ) ба хонанда маълум аст. Баъди Хуҷандро ишғол намудани лашкари ҳукумати подшоҳии рус (24 майи соли 1866) дар дохили қалъаи Хуҷанд аскарони ин ҳукумати подшоҳӣ ҷойгир кунонида шуд (он ҷо бинои сардори коменданти ҳарбӣ ва казармаи аскарон, сардори музофоти Хуҷанду канселярияи он низ ҷойгир буданд).[1]

Осорхона дар қалъа[вироиш | вироиши манбаъ]

Дар солҳои 30-юми асри XX масъалаи вусъат додани осорхонаҳо ва ҷамъоварии ёдгориҳо дар сатҳи ҳукуматӣ роҳандозӣ мешавад. 7 январи соли 1930 қарори Кумитаи марказии шӯроҳо ва комиссариати халқии шӯроҳои Ҷумҳурии шӯравии Тоҷикистон зери №44 «Доир ба қайд гирифтан ва муҳофизат намудани ёдгориҳои таърихӣ, нодираҳои бадеӣ ва табиат» ба имзо мерасад. Санаи 1 июли соли 1931 Кумитаи ҳизби коммунистии (болшевикии) Тоҷикистон дар шаҳри Хуҷанд дар маҷлиси раёсат қарори таъсиси осорхонаро дар ин маркази қадимаи тоҷикон ба тасвиб мерасонад. Дар натиҷа осорхона дар ду толори масҷиди ҷомеи Шайх Муслиҳатдин ҷойгир мешавад. Аз сабаби он ки қисмати ҷанубу шарқии яке аз толорҳо девор надошт, бар асари сардиву гармӣ, бориш ва вазиши шамол махзани осорхона ҳамеша зери хатари осебҳои табиӣ мемонад. Нахустсарвари осорхона А. В. Уэлс ҳамроҳи дигар кормандон барои пурра ғановатманд ва васеъ гардонидани толорҳои он кӯшишҳои зиёд ба харҷ медиҳад. Баргузории анҷумани нахустини Қаромазор оид ба фулузоти ранга ва нодир, ки бо ширкати беш аз 800 олими шӯравӣ аз 18 то 26 октябри соли 1931 баргузор мешавад, боиси такмили маводи осорхона мегардад. Баъди итмоми анҷуман иштирокдорони он маводи омодакардаи ин чорабинии муҳимро ба осорхона туҳфа менамоянд. Маҳз дар заминаи чунин тадорукот соли 1932 миқдори бозёфтҳои осорхона ба 5000 мерасад.

Санаи 14 декабри соли 1932 Шӯрои комиссариати халқии Тоҷикистон қарор мекунад, ки осорхонаи шаҳри Хуҷанд аз 1 январи соли 1933 ба шуъбаи осорхонаи ҷумҳуриявӣ табдил дода шуда, он ба ихтиёри комиссариати маориф вогузор гардад. Бо гирифтани ин унвон осорхона ҳамчун осорхонаи кишваршиносии тамоми шимоли Тоҷикистон шумурда шуд.

Дар солҳои минбаъда ҳайати штатии кормандони осорхона такмил ёфт ва барои самарабахшии фаъолияти он корҳои судманд сурат гирифт. Намунаи равшани ин гуфтаҳо даъвати мутахассисони соҳибтаҷриба, монанди Т. Г. Обулдуева аз Эрмитаҷи давлатӣ ва бостоншинос Б. А. Латинина барои такомули кори осорхона маҳсуб меёфт. Дар заминаи ҳамкорӣ бо олимони тоҷику рус ва аврупоӣ осорхона имкон пайдо кард, ки соли 1936 нахустин «Ахбороти осорхонаи кишваршиносии Тоҷикистони шимолӣ»-ро ба табъ расонад.

Шоистаи зикр аст, ки аз солҳои 60-уми асри XX ба баъд шурӯъ карда, бо роҳбарии муаррихони тоҷик, амсоли ӯ. Пӯлодов, С. Марофиев, Н. Турсунов, А. Мирбобоев, дертар Ҳ. Тоатов, М. Файзуллоев, У. Ҷаҳонов ва дигарон, ки устодони Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи академик Б. Ғафуров (он солҳо ДДОЛ ба номи С. М. Киров) ба шумор меоянд, корҳои ҳафриётӣ бо донишҷӯён вусъати тоза пайдо кард.

Охири солҳои 70-уми қарни гузашта ба сабаби тағйир ёфтани низом ва талаботи осорхонаҳо зарурати тарзи нави намоишҳои осорхона ба миён омад. Дар кори таъмиру азнавсозии толорҳо, кандакориву нақшу нигор баробар бо ҳунармандони маҳаллӣ-усто Мақсуд Солеҳов, усто Ғафур Мансуров, усто Ҳаким Саидов аз Хуҷанд ва устоҳои кандакори Исфара, мутахассис оид ба офаридани намоиши осорхонавӣ аз шаҳри Тошканд Г. В. Колосков низ даъват шуд. Азнавсозии намоиши осорхона соли 1978 дар сатҳи баланди касбӣ анҷом ёфт.

Солҳои 80-ум осорхона фаъорияташро густурдатар сохт. Шумораи умумии кормандони он ба 22 нафар расид. Он солҳо осорхона аз 5 шуъба: шуъбаҳои табиат, таърихи даврони тоинқилобӣ, даврони шӯравӣ, маъхаз ва шуъбаи маърифатӣ иборат буд. Солҳои зиёд дар осорхона шӯрои илмӣ ва комиссияи харидории бозёфтҳо амал мекард. Ходимони илмии шуъбаҳо корҳои таблиғотиву ташвиқотиро хуб ба роҳ монда, дар давоми фаъолияти худ ба натиҷаҳои назаррас ноил шуданд. Агар соли 1960 ба осорхона 50 адад нигора қабул шуда бошад, пас соли 1979 461 адад, соли 1988 он ба 1160 адад расонида шуд. Мувофиқи санади воридотии фонди осорхона аз соли 1984 то соли 1992 С. Азаматова 657 адад, К. Атоева 584 адад, М. Бойматов 1837 адад, М. Тошматов 514 адад, нигораҳоро ба маъхаз ворид намудаанд.

Оғози солҳои 90-уми асри XX замони табаддулоти сиёсиву фарҳангӣ барои осорхонаи вилоятӣ мушкилоти зиёде ба бор овард. Баробари ҷорӣ гардидани озодии дин дар ҷомеа рӯзе як гурӯҳи намозгузорон ба масҷиди ҷомеи Шайх Муслиҳатдин ворид гардида, ба суханҳои роҳбарияти осорхона эътибор надода, худсарона махзан ва толорҳои намоиширо кушоданд. Онҳо талаб доштанд, ки осорхона зуд ба ҷои дигар кӯчонида шавад. Агар аз назари мантиқӣ гирем, онҳо ҳақ буданд, зеро садсолаҳо дар Хуҷандшаҳр масҷиди ҷомеи Шайх Муслиҳатдин амал мекард. Вале амали нодурусти онҳо аз он иборат буд, ки хазинаи гаронбаҳои осорхонаро бе риояи эҳтиром таъҷилан ба тракторҳо бор карда, ба ӯрдаи шаҳр-бинои таълимии ҳарбиён оварданд. Дар натиҷаи ин беэҳтироми бозёфту таҷҳизотҳо осеби сахт бардоштанд.

Бар замми ин дере нагузашта баъди таъмир ва дар бинои таълимии ӯрда ҷой гирифтани осорхона зарурати кӯчидани дубора пеш омад. Соли 1991 осорхона ба ошёнаи дуюми бинои тарабхонаи «Панҷшанбе» (ҳоло маркази савдои Ҳоҷи Абдулазиз) кӯчонида шуд. Дар ин ҷо низ зарурати анҷоми корҳои азнавсозиву таъмир сар зад. Ҳарчанд ҷои осорхона мувофиқ ба меъёрҳои амалкунанда набуд, вале то соли 2004 дар ин ҷо фаъолият бурд. То анҷоми бинои нав соҳибмулки ҷои қароргирифтаи он Ҷамъияти матлуботи вилоят тақозои кучидани таъҷилии осорхонаро ба миён гузошт. Аз ин хотир осорхона муддате дар коргоҳи пойафзолдӯзии шаҳри Хуҷанд низ қарор дошт.

Осорхонаи таърихӣ-кишваршиносии вилояти Суғд соли 1986 ба муносибати таҷлили 2500 солагии шаҳри Хуҷанд таъсис ёфта буд. Баъд аз тармими даромадгоҳ ва деворҳои қалъа бо қарори ҳукумати вилоят дар соли 1999 дар дохили қалъаи Хуҷанд Осорхонаи таърихии вилояти Суғд ҷойгир карда шудааст.[2]

Моҳи июли соли 2003 хишти нахустини Осорхонаи таърихии вилояти Суғд дар назди урдуи шаҳр гузошта шуд. Сохтмон ба маблағи 3 миллиону 800 ҳазор сомонӣ бунёд ёфт, ки 500 ҳазори он аз хазинаи Президенти кишвар ҷудо гардид.[3]

Нигаред[вироиш | вироиши манбаъ]

Манобеъ[вироиш | вироиши манбаъ]

  • Осорхонаҳои Тоҷикистон дар даврони истиқлол: Феҳристи адабиёт / Мураттиб ва муаллифи мақолаи муқаддимавӣ Ф. Шарифзода; Муҳаррир Ш.Комилзода. – Душанбе: Бухоро, 2013. – 224 с.– Матн ба заб. тоҷ., ва руси.

Эзоҳ[вироиш | вироиши манбаъ]