Ҳуруфи қирғизӣ
Ҳуруфи қирғизӣ ё хати қирғизӣ (қирғ. Кыргыз алфавити, Qırğız alfaviti, قىرعىز الفابىتى, Алифбои умумии туркӣ: Qьrƣьz alfaviti) — ҳуруфи забони қирғизӣ. Дар айни замон, забони қирғизӣ аз ду скрипти расмӣ истифода мекунад. Яке аз онҳо, ки бар алифбои кириллӣ асос ёфтааст, дар Қирғизистон ва дар дигар кишварҳои собиқ ИҶШС истифода мешавад. Хатти дуввум, ки бар алифбои арабӣ (нусхаи форсӣ) асос ёфтааст, дар Чин истифода мешавад.
Алифбои арабӣ[вироиш | вироиши манбаъ]
Алифбои арабӣ барои навиштани забони қирғизӣ дар нимаи аввали садаи XIX ба кор шурӯъ кард. Соли 1911 аввалин нашрияҳои чопии қирғиз бо ин алифбо пайдо шуданд [1].
Соли 1923 К.Тинистанов алифбои арабиро ислоҳ карда, онро ба ниёзҳои фонетикаи қирғизӣ наздик кард. Соли 1924 бо истифода аз ин алифбо, И. Арабаев аввалин алифбои қирғизро ба табъ расонд. Худи ҳамон сол таълим бо забони қирғизӣ дар мактабҳо оғоз ёфт ва нахустин рӯзномаи қирғизӣ «Эркин-Тоо» пайдо шуд [2].
25-27 майи соли 1925 дар Пишпек ҷаласаи (съезди) 1-уми илмию педагогии Виоояти Автономии Қирғизистон баргузор гардид. Дар он нусхаи ислоҳшудаи алифбои арабӣ расман тасдиқ карда шуд. Аз ҷумла, аз он ҳарфҳо барои ифодаи овозҳое, ки дар забони қирғизӣ мавҷуд нестанд, хориҷ карда шуданд ва барои овозҳое, ки дар он мавҷуданд, аломатҳо ҷорӣ карда шуданд. Дар алифбои нав 24 ҳарф ва аломати диакритикии ء барои нарм кардани садонокҳои [и], [ɵ], [ү] ҷорӣ шуд. Мисол, و [о]→ؤ [ɵ]; ۇ [у]→ءۇ [ү] ва ғ.[1]...
Алифбои тасдиқшуда чунин буд [3] :
| ا | ب | پ | ت | ج | چ | د | ر | ز | س | ش | غ |
| ق | ک | گ | ڴ | ل | م | ن | و | ۇ | ه | ى | ي |
Дар Чин (Вилояти Мухтори Синтсзян-Уйғур) то ҳол барои забони қирғизӣ хатти арабӣ истифода мешавад. Аввалин лоиҳаи хатти арабӣ барои қирғизҳои ҶМЧ соли 1955 тартиб дода шуда буд, аммо баъдтар, пас аз чанд кӯшиши ҷорӣ кардани алифбои кириллӣ ва лотинӣ (охири солҳои 50-ум) ба истифода дода шуд [4]. Таркиби алифбо аз оне, ки дар ИҶШС дар солҳои [5] 1920 -ум истифода мешуд, то андозае фарқ мекунад [5] :
| ا | ب | پ | ت | ج | چ | ح | د | ر | ز | س | ش | ع | ف | ق |
| ك | گ | ڭ | ل | م | ن | ه | و | ۅ | ۇ | ۉ | ۋ | ى | ي |
Лотинӣ[вироиш | вироиши манбаъ]
Дар солҳои 20-ум ҳаракат барои лотинонигардонии забонҳои хаттии халқҳои СССР вусъат ёфт. Ҳамин тавр, аллакай ҷаласаи 1-уми илмӣ-педагогии Вилояти Автономии Қирғизистон дар моҳи майи соли 1925 ба комиссияи илмӣ супориш дод, ки алифбои лотиншудаи қирғизиро таҳия кунад. 14 октябри 1926, кумитаи иҷроияи минтақавии ҶМШС Қирғизистон қарор кард, ки ба иваз кардани ҳарфи арабӣ бо алифбои лотинӣ шурӯъ кунад. Барои ин дар ҷумҳурӣ кумитаи нави алифбо ташкил карда шуд. 12 декабри соли 1927 Кумитаи Иҷроияи Марказии Ҷумҳурии Автономии Советии Сотсиалистии Қирғизистон алифбои лотинишудро ҳамчун алифбои давлатӣ дар баробари алифбои арабӣ эътироф кард. Аз соли таҳсили 1927-28 дар як қатор мактабҳо таълими алифбои лотинишуда оғоз ёфт ва аз соли 1928-29 тамоми таҳсил ба он гузаронида шуд. 1 январи соли 1930 алифбои арабиасос дар Қирғизистон аз тамоми соҳаҳои расмии истифода бароварда шуд [1].
Аввалин тарҳҳои алифбои романишудаи қирғизӣ 24 ҳарф ва аломати нармкунӣ доштанд. Ҳамин тавр, дар аввалин нусхаи тасдиқшудаи алифбо ҳарфҳои зерин буданд: a b p t с o ч d r z u s з г q ә k g ꞑ l e m n y ˅ [6]. Дар нусхаи дуввуми алифбои нави лотинишуда контури як қатор ҳарфҳо тағир ёфтааст: a в p t ç o c d r z u s ş q ƣ ь k g ꞑ l e m n j ˅ [7]. Нусхаи ниҳоии алифбои лотинии қирғиз, ки дар натиҷа дар сатҳи расмӣ ба истифода шурӯъ кард, 31 ҳарфро дар бар мегирифт :
| A a | B ʙ | C c | Ç ç | D d | E e | F f | G g | Ƣ ƣ | H h | I i |
| J j | K k | L l | M m | N n | Ꞑ ꞑ | O o | Ɵ ɵ | P p | Q q | R r |
| S s | Ş ş | T t | U u | V v | X x | Y y | Z z | Ь ь |
Соли 1938 "Имлои нави забони қирғиз" интишор ёфт, ки онро К. Бакеев, И. Батманов ва У. Бахтибоев ба тартиб оварданд. Тибқи ин имло, ҳарфи Ƶ ƶ ба алифбо ворид карда шуд (бо нишон додани садои [ж] дар калимаҳои иқтибосӣ аз русӣ ) ва ҳарфи H h хориҷ карда шуд [3].
Дар охири солҳои 50-ум, инчунин дар ҶМЧ кӯшишҳои эҷоди алифбои қирғизӣ дар заминаи лотинӣ ба амал омада буданд [4].
Кириллӣ[вироиш | вироиши манбаъ]
Дар нимаи дуюми солҳои 30-юм дар ИҶШС раванди тарҷумаи скриптҳо ба пойгоҳи кириллӣ оғоз ёфт. Дар ҶШС Қирғизистон масъалаи гузаштан ба алифбои кириллӣ соли 1939 ба миён гузошта шуда буд. Институти илмӣ-тадқиқотии забон ва хатти қирғизӣ лоиҳаи алифбои навро таҳия намуд, ки васеъ муҳокима карда шуд. Дар моҳи декабри соли 1940 Шӯрои Олии ҶШС Қирғизистон лоиҳаи алифбо ва имлои навро тасдиқ кард. Ниҳоят, алифбо бо фармони Президиуми Шӯрои Олии ҶШС Қирғизистон 12 сентябри соли 1941 тасдиқ карда шуд [3]. Алифбо се ҳарфи иловагӣ ба алифбои кириллии русӣ дорад. Ҳарфҳои в, ц, щ, ъ, ь, ф танҳо дар калимаҳое, ки асосан аз забони русӣ гирифта шудаанд, истифода мешаванд.
Алифбои кириллии қирғизӣ чунин шакл дорад [1] :
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к |
| Л л | М м | Н н | Ң ң | О о | Ө ө | П п | Р р | С с | Т т | У у | Ү ү |
| Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Камбудиҳои алифбои кириллии қирғизӣ инҳоянд:
- Набудани аломатҳои алоҳида барои овозҳои забони чуқури қисми чап чун [гъ] ва [къ], ки дар ҳарф мутаносибан бо ҳарфҳои k ва r нишон дода шудаанд. Ҳамзамон, ҷуфтҳои [гъ] ва [къ], [къ] ва [кь] дар забони қирғизӣ вариантҳои сингармоникии фонемаҳои /k/ ва /g/ мебошанд ва аз ин нуқтаи назар, радди ҷорӣ кардани аломатҳои алоҳида барои ҳар як варианти ин ду фонема асоснок аст.
- Набудани аломат барои овози пешизабонии [җ], ки бо ҳарфи ж ишора карда мешавад, инчунин барои овози [ж] дар калимаҳои иқтибосӣ аз русӣ омада, истифода мешавад. Аммо, тамоюли ж-ро ҳамчун аффрикат дар калимаҳои иқтибосӣ талаффуз кардан вуҷуд дорад, ки ҷорӣ кардани як ҳарфи иловагиро нолозим мекунад;
- Истифодаи номувофиқ аз ҳарфи й. Коршиносон пешниҳоди истифода аз он дар якҷоягӣ бо ҳарфҳои а, о, у, э ба ҷои ҳарфҳои я, ё, ю, е, дар кплимаҳри аслан қирғизӣ, мекунанд (масалан, ба ҷои коён койон, сыйа ба ҷои сыя). Ҳарфҳои я, ё, ю, е пешниҳод карда мешавад, ки танҳо дар калимазои иқтибосӣ аз забони русӣ истифода шаванд.
Дар Чин, дар нимаи дуюми солҳои 50-ум, пас аз Иттиҳоди Шӯравӣ, кӯшиши тарҷумаи хатти қирғизӣ ба кириллӣ сурат гирифт (қарори Маҷлиси намояндагони халқи ноҳияи Автономии Қизилсу-Қирғизистон аз 27 январи соли 1957). Алифбои қирғизҳои Чин бояд комилан бо алифбои қирғизҳои ИҶШС рост ояд. Аммо бад шудани муносибатҳои байни СССР ва ҶХЧ имкон надод, ки ин лоиҳа амалӣ карда шавад [4][8].
Ҳарфҳои Өө, Ңң, Үү дар компютер[вироиш | вироиши манбаъ]
Ҳуруфҳои асосӣ маҷмӯи пурраи ҳарфҳои кириллии васеъ доранд. Масалан, дар Windows OS дар танзимоти система ба ҷои русӣ қирғизиро нишон додан кофӣ аст ва бо истифодаи тугмаи рости Alt, тугмаҳои [О], [Н], [У] мутаносибан ҳарфҳои Өө, Ңң, Үү-ро чоп мекунанд. Дар дигар системаҳои оператсионӣ, масъала ба ҳамин монанд ҳал карда мешавад.
Ҷадвали таносуби алифбо[вироиш | вироиши манбаъ]
Аз рӯи маъхазҳо тартиб дода шуд[5][8]
| Сириллик | Алифбои
арабӣ (Чин) |
Лотинӣ
(1928 - 1940) |
МФА |
| А а | ا | A a | /ɑ/ |
| Б б | ب | B ʙ | /b/, /v/, /w/ |
| В в | ۋ | V v | /v/ |
| Г г | گ ع |
G g Ƣ ƣ |
/g~ɣ/, /ɢ~ʁ/ |
| Д д | د | D d | /d/ |
| Е е | ه | E e | /je/, /e/ |
| Ё ё | - | - | /jo/ |
| Ж ж | ج | Ç ç, Ƶ ƶ | /dʒ/, /ʒ/ |
| З з | ز | Z z | /z/ |
| И и | ى | I i | /i/ |
| Й й | ي | J j | /j/ |
| К к | ك ق |
K k Q q |
/k/, /q/ |
| Л л | ل | L l | /l/, /ɫ/ |
| М м | م | M m | /m/ |
| Н н | ن | N n | /n/ |
| Ң ң | ڭ | Ꞑ ꞑ | /ŋ/, /ɴ/ |
| О о | و | O o | /o/ |
| Ө ө | ۅ | Ɵ ɵ | /ø/ |
| П п | پ | P p | /p/ |
| Р р | ر | R r | /r/ |
| С с | س | S s | /s/ |
| Т т | ت | T t | /t/ |
| У у | ۇ | U u | /u/ |
| Ү ү | ۉ | Y y | /y/ |
| Ф ф | ف | F f | /ɸ/ |
| Х х | ح | X x, H h | /χ/ |
| Ц ц | - | - | /ts/ |
| Ч ч | چ | C c | /tʃ/ |
| Ш ш | ش | Ş ş | /ʃ/ |
| Щ щ | - | - | /ʃtʃ/ |
| Ъ ъ | - | - | - |
| Ы ы | ى | Ь ь | /ɯ/ |
| Ь ь | - | - | - |
| Э э | ه | E e | /e/ |
| Ю ю | - | - | /ju/, /jy/ |
| Я я | - | - | /jɑ/ |
Намунаҳо[вироиш | вироиши манбаъ]
Мақолаи деклоратсияи умумии инсон ба забони қирғизӣ[9]:
| Кириллӣ | Хати арабӣ | Лотинӣ | Тарҷумаи русӣ |
| Бардык адамдар өз беделинде жана укуктарында эркин жана тең укуктуу болуп жаралат. Алардын аң-сезими менен абийири бар жана бири-бирине бир туугандык мамиле кылууга тийиш. | باردىق ادامدار ۅز بەدەلئندە جانا ۇقۇقتارىندا ەركئن جانا تەڭ ۇقۇقتۇۇ بولۇپ جارالات.۔ الاردىن اڭ-سەزئمئ مەنەن ابئيئرئ بار جانا بئرئ-بئرئنە بئر تۇۇعاندىق مامئلە قىلۇۇعا تئيئش. | Bardьq adamdar ɵz ʙedelinde çana uquqtarьnda erkin çana teᶇ uquqtuu ʙolup çaralat. Alardьn aᶇ-sezimi menen aʙijiri ʙar çana ʙiri-ʙirine вir tuuƣandьq mamile qьluuƣa tijiş. | Все люди рождаются свободными и равными в своём достоинстве и правах. Они наделены разумом и совестью и должны поступать в отношении друг друга в духе братства. |
Эзоҳ[вироиш | вироиши манбаъ]
- ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 С. Кудайбергенов Орфография киргизского языка // Орфографии тюркских литературных языков СССР. — М.: Наука, 1973. — С. 140—144.
- ↑ М. И. Исаев. Языковое строительство в СССР. — М.: «Наука», 1979. — С. 90—93. — 352 с. — 2 650 экз.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 С. Кудайбергенов Совершенствование и унификация алфавита киргизского языка(рус.) // Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР. — М.: Наука, 1972. — С. 93—98.
- ↑ 4.0 4.1 4.2 А. А. Москалёв. Политика КНР в национально-языковом вопросе (1949-1978). — М.: Наука, 1981. — С. 34. — 214 с.
- ↑ 5.0 5.1 5.2 Kirghiz romanization(англ.). Institute of the Estonian Language (25.09.2012). 25 Январ 2015 санҷида шуд.
- ↑ Наш новый алфавит. — Фрунзе, 1927. — 16 с. — 3 000 экз.
- ↑ Киргизская Советская Социалистическая Республика: Энциклопедия / Б. О. Орузбаев. — Фрунзе: Киргизская Советская Энциклопедия, 1982. — С. 348. — 488 с. — 45 000 экз.
- ↑ 8.0 8.1 Minglang Zhou. Multilingualism in China: The Politics of Writing Reforms for Minority Languages, 1949-2002. — Walter de Gruyter, 2003. — P. 185. — 458 p.
- ↑ Всеобщая декларация прав человека на киргизском языке(қирғ.). UN Office of the High Comissioner for Human Rights. 28 Январ 2015 санҷида шуд.