Фарҳанги Осиё
.svg)
Маданияти Осиё ё Фарҳанги Шарқ — мафҳум ва муаррифии оммавии этнографӣ ва фарҳангӣ (дар адабиётшиносӣ, санъатшиносӣ ва дигар соҳаҳо) мебошад, ки як қатор хусусиятҳои хосро, ки онро бо ҷанбаи иҷтимоию этно-фарҳангии мансуб ба як қисмати муайяни ҷаҳон Осиё ё Шарқ, ки ин навъи азми қавиро дар назар дорад. Аммо, тавре ки маълум аст, зуҳуроти фарҳанги мутааллиқ ба тамоми минтақаи васеи Африқои Шимолӣ, алахусус ба Мағриб шарқшиносӣ номида мешавад.
Вай фарҳанги шарқшиносиро, ки онро шарқшиносӣ низ меноманд, меомӯзад, аммо охирин бо анъанаҳо бештар бо равияҳо, сабкҳо ва дигар хусусиятҳои меъморӣ, мусиқӣ ва санъат — шарқшиносӣ ҳамчун як фанни санъат алоқаманд аст.
Истилоҳи соҳаи фарҳангии Осиёи Шарқӣ доираи умумии фарҳангии Чин, Ҷопон, Кореяи Шимолӣ, Кореяи Ҷанубӣ дар Осиёи Шарқӣ ва Ветнамро дар Осиёи Ҷанубу Шарқӣ муайян мекунад. Шабакаҳои этникӣ ва забонӣ, анъанаҳои муштараки бадеӣ, забони хаттӣ ва арзишҳои ахлоқӣ аз он шаҳодат медиҳанд, ки аксари мардуми Осиёи Шарқӣ наслҳои тамаддуни дарёи Хуанҷ мебошанд, ки дар даштҳои зериобмонии шимоли Чин тақрибан 10 ҳазор соли пеш аз милод ба вуҷуд омадаанд. Одамонро дар ин бахш баъзан ҳамчун Авруосиёи Шарқӣ меноманд ва забонҳои асосии ин минтақа (аз ҷумла Чину Тибет, австроосиёӣ, олтойӣ, австронезӣ, Кра-Дай) аз минтақаҳои Чин сарчашма гирифтаанд.
Далелҳои фарҳанги неолит дар тамоми давлатҳои муосири Афғонистон, Бангладеш, Бутан, Малдив, Непал, Ҳиндустон, Покистон ва Шри-Ланка пайдо шудаанд, ки Осиёи Ҷанубиро намояндагӣ мекунанд (инчунин бо номи нимҷазираи Ҳиндустон маълуманд). Аз соли 3300 пеш аз милод дар Афғонистони имрӯзаи шимолу шарқӣ, дар Покистон ва шимолу ғарби Ҳиндустон як анъанаи мураккаби фарҳангии асри биринҷӣ ба вуҷуд омад, ки танҳо пас аз чанд аср дар марказҳои шаҳрӣ пурра ривоҷ ёфт. Аз сабаби сифати баланди санъат, ҳунармандӣ, металлургӣ ва сохтмонаш, дастовардҳои шаҳрсозӣ, идоракунӣ, савдо ва технология ва ғайра ба яке аз гаҳвораҳои асосии тамаддун дохил карда шудааст. Тамаддуни водии Ҳинд ё тамаддуни Ҳараппа номида мешавад, ки он тақрибан 2000 сол то фарорасии давраи Ведикӣ (тақрибан 1500 - то 600 пеш аз милод) рушд кардааст. Аҳамияти бузурги матнҳои ведӣ (ки дар бораи шаҳрҳо ё ҳаёти шаҳрӣ зикр нашудааст) барои фарҳанги Осиёи Ҷанубӣ, таъсири онҳо ба оила, созмонҳои ҷамъиятӣ, дин, ахлоқ, адабиёт ва ғайра ҳеҷ гоҳ мавриди баҳс қарор нагирифтааст. Аз тарафи дигар, тамаддуни водии Ҳинд танҳо тавассути археологияи асри XX ба вуҷуд омадааст. Олимон, ки якчанд моделҳои даврасозӣ истифода мебаранд, баҳс мекунанд, ки оё анъанаи Осиёи Ҷанубӣ ба фарҳанги Ҳараппа огоҳона содиқ аст.
Осиёи Марказӣ, ки дар байни баҳри Ҳазар ва Осиёи Шарқӣ ҷойгир аст, панҷ ҷумҳурии собиқи шӯравии сотсиалистиро фаро мегирад: Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Туркманистон. Аммо баъзан Афғонистон низ дохил мешавад. Мавқеи стратегӣ ва таърихии он дар атрофи меҳвари шарқ-ғарб ва масирҳои асосии тиҷоратӣ, ба монанди Роҳи Абрешим, онро театр ба табодули доимии ғояҳо ва низоъҳои шарқ ва ғарб, ба монанди ҷанги Талас табдил додааст. Дар ин минтақа фарҳангҳои гуногун, аз қабили чиниҳо, юнониҳо, муғулҳо, форсҳо, тоторҳо, русҳо ва сарматҳо забт карда шуда буданд. Азбаски дар баъзе минтақаҳои Осиёи Марказӣ мардуми бодиянишин зиндагӣ мекарданд, марказҳои сершумори шаҳрӣ бо хусусияти хоси маҳаллӣ инкишоф ёфтаанд[1][2] .
Дар аксари мавридҳо, Осиёи Шимолӣ (бештар бо номи Сибир маъруф аст) танҳо аз қисми осиёии Русия иборат аст. Минтақаи ҷуғрофии Сибир сарзамини таърихии тоторҳо дар Хонигарии Сибир буд. Аммо экспансияҳои Русия ин корро аслан халалдор кард ва аз ин рӯ, имрӯз дар зери ҳукмронии Русия қарор дорад. Ба гурӯҳҳои дигари этникие, ки дар Сибир зиндагӣ мекунанд, бурятиҳо, эвенкиҳо ва якутиҳо дохил мешаванд. Дар Осиёи Шимолӣ тақрибан 40 миллион нафар зиндагӣ мекунанд ва аксариятро ҳоло русҳои этникӣ ташкил медиҳанд. Бо вуҷуди ин, бисёре аз сокинони Осиёи Шарқӣ низ дар ин минтақа зиндагӣ мекунанд ва таърихан онҳо пеш аз густариши шарқи Русия аксарият буданд.
Осиёи Ғарбӣ бояд аз Ховари Миёна, истилоҳи навтарини аврупосентрикӣ, ки қисматҳои Африқои Шимолиро низ дар бар мегирад, фарқ кардан лозим аст. Осиёи Ғарбӣ аз Туркия, Сурия, Гурҷистон, Арманистон, Озарбойҷон, Миср, Ироқ, Эрон, Лубнон, Урдун, Исроил, Фаластин, Арабистони Саудӣ, Кувайт, Баҳрайн, Қатар, Аморати Муттаҳидаи Араб, Уммон ва Яман иборат аст. Қибрис аксар вақт як қисми минтақа ҳисобида мешавад, аммо он бо Аврупо ҳам робитаҳои этникӣ ва фарҳангӣ дорад. Тамаддуни исроилӣ/яҳудии ҳилоли ҳосилхез ба боқимондаи Осиёи Ғарбӣ таъсири амиқ гузошта, 3 эътиқоди Иброҳимро ба вуҷуд меорад. Илова бар ин, пайдоиши яҳудии масеҳият дар баробари саҳмҳои зиёди фарҳангии ҳам яҳудиён ва ҳам арабҳо дар Аврупо маънои онро дошт, ки фарҳанги Осиёи Ғарбӣ ба тамаддуни Ғарб низ таъсири доимӣ гузоштааст. Дигар динҳои бумии Осиёи Ғарбӣ зардуштӣ, язидӣ, алевӣ, друзӣ ва эътиқоди баҳоия мебошанд.
Эзоҳ
[вироиш | вироиши манбаъ]- ↑ Steppe Nomads and Central Asia. web archive. 20 июли 2023 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 29 май 2008.
- ↑ (January 2001) «National Identity between Tradition and Reflexive Modernisation: The Contradictions of Central Asia». National Identities (Academia edu) 3: 23–35. doi:10.1080/14608940020028475.