Омударё: Тафовут байни таҳрирҳо

Омударё
Омударё
Ҷараёни об
Сарчашма[?]	Панҷ, Вахш
Резишгоҳ[?]	Дарёи Арал
• Координатаҳо	[[Гурӯҳ:Қуттии дарё: Викимаълумот: истифодабарии таркиб: координатаҳо\|]]
Мавқеъ
	Омударё дар Викианбор

Browse history interactively

← Фарқияти аввалина Фарқияти баъдина →

Content deleted Content added

ВизуалӣВики-матн

Inline

Нусха 09:27, 18 июни 2010

Омударё (форсӣ: آمودریا‎) — рӯдест дар Осиёи Марказӣ ки дар Тоҷикистон, Афғонистон, Туркманистон ва Ӯзбакистон равон аст ва резишгоҳи он дарёи Арал аст.

Сарчашмаи рӯди Омударё рӯдҳои Панҷ ва Вахш ҳастанд, ки яке аз дарёжаи Зоркӯл дар сарзамини Тоҷикистон ва дигаре аз кӯҳсори Олой дар сарзамини Қирғизистон об мегиранд.

Дарозои ин рӯд 1415 км, паҳноварии ҳавзаи обхезаш 534 739 км², миёнгини гузашти обаш 2,525 м³/с аст. Оби ин рӯд барои обёрӣ ба кор меравад.

Решашиносии ном

Куҳантарин номи торихии Омударё Вахш буда, ки бархоста аз вожаи «vaxšu-» дар эронии бостон аст ва маънояш «боланда, фазоянда» аст. Ҳамин номро юнониён «Ὄξος» навиштанд ва румиён онро лотинӣ карданду «Oxus» нигоштанд. Ин вожа дар номи рӯдҳои Вахшу Вахон (ва эҳтимолан дар номҳои Вахиё ва Ахшу ё Кӯлобдарё, ки туркона Оқсуяш хонем) боз мондааст.

Дар даврони бостон рӯди Вахшро сарчашмаи аслии Омударё мешумурдаанд, аз ин рӯ номи бостонияш бар ин рӯд боз мондааст.

Гетинигорони даврони исломӣ Ҷарёбро сарчашма медонистанд, ки акнун Панҷ номида мешавад ва саргаҳи он Вахоб хонда мешавад, ки аз Вахон ояд. Чунончи, нависандаи гумноми «Ҳудуд-ул-олам» дар фасли «Сухан андар рӯдҳо» мегӯяд: «Ва дигар рӯдест ӯро Харноб хонанд, аз мағриби кӯҳи Қасак биравад ва миёни Бадахшон ва Порғар андар Ҷайҳун афтад. Ва ин Харноб аз Ҷайҳун меҳтар аст, валекин ҳама ба Ҷайҳун бозхонанд аз баҳри он, ки Ҷайҳун аз раҳе дуртар равад»^[1].

Ҷарёб бояд таҳрифе бошад аз вожаи Харвоб, ки онро Харбобу Харноб низ овардаанд: (форсӣ: جریاب <- خرناب <- خرباب <- خروآب‎). Аммо росту дурусташ бояд «Харвоб» (форсӣ: خروآب‎) бошад, зеро вожаи «харв» ва гунаҳои дигари он - «шарв», «шорв» ва «шор» - ба маънои «чашма, чашмасор; рӯди кӯҳӣ ё даргов» - ҳамакнун низ дар ҷойномҳои Муҷихарв дар Дарбанд, Сабзихарв, Ушхарв, Харвундо, Ҳидошор, Висхарв, Вишхарв, Пшихарв дар Дарвоз, Вишхарвак, Пошхарв, Рохарв, Техарв дар Ванҷ, Рошорву Ҳидошарв дар Рӯшон, Сохчарв, Миденшор, Пашор, Тишор, Дишор дар Шуғнон ва Абхарву Шитхарв дар Вахон зинда аст. Рӯди Панҷро дар Дарвозу Ванҷ «Оби Панҷ» ва дар Рӯшону Шуғнон «Панҷдарё» меноманд.

Омударё дар «Авесто» «vanhuyā daityayā» хонда шуда ва «daityayā» баргирифта аз «dātya» дар эронии бостон (имрӯз «дод» гӯем ба маънии «адл») ва баргардонаш «бар пояи доду адл» аст. «vanhuyā» лақабест сифатгуна ва имрӯз «беҳ» гӯем. Ин рӯдро дар «Авесто» «airyanǝm vaējō vanhuyā daityayā» номидаанд, ки дар порсии миёна ба «Эронвеҷ веҳ дод рӯд» баргардон шудааст ва сипас эрониён онро Веҳрӯд (Беҳрӯд) гуфтанд.

Аммо Ому бархоста аз номи амардҳо – бумиёнест, ки пеш аз кӯчидани ариёҳо дар канораҳои рӯди Вахш зиндагонӣ мекарданд ва сарзаминашонро Амард мехонданд, ки сипас Омуй гашт: порсии бостон «Amard» => порсии миёна «Amol» => порсии нав «آموی» (бар асари қоъидаи табдили rd => l ва d => y дар забони порсӣ. Чунончӣ, ПБ θard => ПМ sāl => ПН сол; ПБ *baudah- => ПМ bōy => ПН бӯй).

Омуй муҳимтарин гузаргоҳи Вахш дар роҳи Марв ба Бухоро буд ва аз ин рӯ номаш бар рӯду регзори гирду канораш низ гузашт. Аз инҷост ки Одам-уш-шуаро Абӯабдуллоҳ Рӯдакӣ ин рӯдро «Оби Ому» ва Қароқумро «Реги Ому» хондааст.

Арабҳо Вахшро «наҳр» ва «ҷайҳун» хонданд, ки ҳамон «рӯд» аст. Аз инҷост, ки Фарорӯдро «Мовароуннаҳр» (форсӣ: «ماوراءالنهر»‎) ва Вахшро «Ҷайҳун» (форсӣ: «جیحون»‎) ва Омуйро «Омул» (форсӣ: «آمل»‎) номиданд ва барои бозшинохтанаш аз Омули Табаристон онро Омули Ҷайҳун (форсӣ: «آمل جیحون»‎) ва Омули Шатт (форсӣ: «آمل الشط»‎) низ навиштанд. Ногуфта намонад, ки Варазрӯд худ бозмонда аз «paradraya» дар порсии бостон аст.

Омулро муғулҳо вайрон карданд ва чанде пас вайронаҳояш Чаҳорҷӯй ном гирифт то ин ки туркманҳо Туркманободаш ном гузоштанд.

Пайнавиштҳо

↑ «Ҳудуд ул-олам мин ал-Машриқ илал-Мағриб» (соли 372 ҳиҷрии қамарӣ = 982 милодӣ). Вироиши доктор Манучеҳр Сутуда. – Теҳрон: Интишороти китобхонаи Таҳурӣ, 1362 ҳ.ш. / 1983 м. саҳ. 40

Инҷоро ҳам бингаред

Шаблон:Link FA

[1] «Ҳудуд ул-олам мин ал-Машриқ илал-Мағриб» (соли 372 ҳиҷрии қамарӣ = 982 милодӣ). Вироиши доктор Манучеҳр Сутуда. – Теҳрон: Интишороти китобхонаи Таҳурӣ, 1362 ҳ.ш. / 1983 м. саҳ. 40

[1]

@@ Сатри 1: / Сатри 1: @@
 {{Қуттии Дарё
 |Номи тоҷикӣ=Омударё<br />Оmudaryo
-|Акс=Amu darya delta.jpg
+|Акс=Aral map.png
 |caption=
-|Сарчашма=[[Помир]]
+|Сарчашма=[[Панҷ (рӯд)|Панҷ]], [[Вахш]]
 |Резишгоҳ=[[Дарёи Арал]]
 |Кишварҳои обгир=[[Тоҷикистон]], [[Афғонистон]], [[Туркманистон]] ва [[Ӯзбакистон]]
-|Дарозӣ=2,400 км
+|Дарозӣ=1415  км
-|Ҳавзаи обхез=~6,000 м
+|Ҳавзаи обхез=534 739 км²
 }}
-'''Омударё''' ({{забон-код|fa|آمودریا}}) рӯдест дар [[Осиёи Марказӣ]] ки аз [[Тоҷикистон]], [[Афғонистон]], [[Туркманистон]] ва [[Ӯзбакистон]] мегузарад.
+'''Омударё''' ({{lang-fa|'''آمودریا'''}}) — [[рӯд]]ест дар [[Осиёи Марказӣ]] ки дар [[Тоҷикистон]], [[Афғонистон]], [[Туркманистон]] ва [[Ӯзбакистон]] равон аст ва резишгоҳи он [[Баҳри Арал|дарёи Арал]] аст.
+Сарчашмаи рӯди Омударё рӯдҳои [[Панҷ (рӯд)|Панҷ]] ва [[Вахш]] ҳастанд, ки яке аз [[кӯл|дарёжаи]] [[Зоркӯл]] дар сарзамини Тоҷикистон ва дигаре аз кӯҳсори Олой дар сарзамини [[Қирғизистон]] об мегиранд.
+Дарозои ин рӯд 1415 км, паҳноварии ҳавзаи обхезаш 534 739 км², миёнгини гузашти обаш 2,525 м³/с аст. Оби ин рӯд барои обёрӣ ба кор меравад.
+==Решашиносии ном==
 Куҳантарин номи торихии Омударё Вахш буда, ки бархоста аз вожаи «vaxšu-» дар эронии бостон аст ва маънояш «боланда, фазоянда» аст. Ҳамин номро юнониён «Ὄξος» навиштанд ва румиён онро лотинӣ карданду «Oxus» нигоштанд. Ин вожа дар номи рӯдҳои Вахшу Вахон (ва эҳтимолан дар номҳои Вахиё ва Ахшу ё Кӯлобдарё, ки туркона Оқсуяш хонем) боз мондааст.
@@ Сатри 16: / Сатри 22: @@
 Дар даврони бостон рӯди Вахшро сарчашмаи аслии Омударё мешумурдаанд, аз ин рӯ номи бостонияш бар ин рӯд боз мондааст.
-Гетинигорони даврони исломӣ Ҷарёбро сарчашма медонистанд, ки акнун Панҷ номида мешавад ва саргаҳи он Вахоб хонда мешавад, ки аз Вахон ояд. Ҷарёб бояд таҳрифе бошад аз вожаи Харвоб, ки онро Харбобу Харноб низ овардаанд: جریاب <= خرناب <= خرباب <= خروآب. Аммо росту дурусташ бояд «Харвоб» бошад, зеро вожаи «харв» ва гунаҳои дигари он - «шарв», «шорв» ва «шор» - ба маънои «чашма, чашмасор; рӯди кӯҳӣ ё даргов» - ҳамакнун низ дар ҷойномҳои Муҷихарв дар Дарбанд, Сабзихарв, Ушхарв, Харвундо, Ҳидошор, Висхарв, Вишхарв, Пшихарв дар Дарвоз, Вишхарвак, Пошхарв, Рохарв, Техарв дар Ванҷ, Рошорву Ҳидошарв дар Рӯшон, Сохчарв, Миденшор, Пашор, Тишор, Дишор дар Шуғнон ва Абхарву Шитхарв дар Вахон зинда аст.
+Гетинигорони даврони исломӣ Ҷарёбро сарчашма медонистанд, ки акнун [[Панҷ (рӯд)|Панҷ]] номида мешавад ва саргаҳи он Вахоб хонда мешавад, ки аз Вахон ояд. Чунончи, нависандаи гумноми «'''Ҳудуд-ул-олам'''» дар фасли «''Сухан андар рӯдҳо''» мегӯяд: «Ва дигар рӯдест ӯро '''Харноб''' хонанд, аз мағриби кӯҳи '''Қасак''' биравад ва миёни [[вилояти Бадахшон|Бадахшон]] ва [[Ноҳияи Фархор|Порғар]] андар [[Дарёи Аму|Ҷайҳун]] афтад. Ва ин Харноб аз Ҷайҳун меҳтар аст, валекин ҳама ба Ҷайҳун бозхонанд аз баҳри он, ки Ҷайҳун аз раҳе дуртар равад»<ref>«Ҳудуд ул-олам мин ал-Машриқ илал-Мағриб» (соли 372 ҳиҷрии қамарӣ = 982 милодӣ). Вироиши доктор Манучеҳр Сутуда. – Теҳрон: Интишороти китобхонаи Таҳурӣ, 1362 ҳ.ш. / 1983 м. саҳ. 40</ref>.
+Ҷарёб бояд таҳрифе бошад аз вожаи Харвоб, ки онро Харбобу Харноб низ овардаанд: ({{lang-fa|'''جریاب <- خرناب <- خرباب <- خروآب'''}}). Аммо росту дурусташ бояд «Харвоб» ({{lang-fa|'''خروآب'''}}) бошад, зеро вожаи «харв» ва гунаҳои дигари он - «шарв», «шорв» ва «шор» - ба маънои «чашма, чашмасор; рӯди кӯҳӣ ё даргов» - ҳамакнун низ дар ҷойномҳои Муҷихарв дар Дарбанд, Сабзихарв, Ушхарв, Харвундо, Ҳидошор, Висхарв, Вишхарв, Пшихарв дар Дарвоз, Вишхарвак, Пошхарв, Рохарв, Техарв дар Ванҷ, Рошорву Ҳидошарв дар Рӯшон, Сохчарв, Миденшор, Пашор, Тишор, Дишор дар Шуғнон ва Абхарву Шитхарв дар Вахон зинда аст.
 Рӯди Панҷро дар Дарвозу Ванҷ «Оби Панҷ» ва дар Рӯшону Шуғнон «Панҷдарё» меноманд.
-Омударё дар «Авесто» «vanhuyā daityayā» хонда шуда ва «daityayā» баргирифта аз «dātya» дар эронии бостон (имрӯз «дод» гӯем ба маънии «адл») ва баргардонаш «бар пояи доду адл» аст. «vanhuyā» лақабест сифатгуна ва имрӯз «беҳ» гӯем. Ин рӯдро дар «Авесто» «airyanǝm vaējō vanhuyā daityayā» номидаанд, ки дар порсии миёна ба «Эронвеҷ веҳ дод рӯд» баргардон шудааст ва сипас эрониён онро Веҳрӯд (Беҳрӯд) гуфтанд.
+Омударё дар «[[Авесто]]» «'''vanhuyā daityayā'''» хонда шуда ва «'''daityayā'''» баргирифта аз «'''dātya'''» дар эронии бостон (имрӯз «'''дод'''» гӯем ба маънии «'''адл'''») ва баргардонаш «'''бар пояи доду адл'''» аст. «'''vanhuyā'''» лақабест сифатгуна ва имрӯз «'''беҳ'''» гӯем. Ин рӯдро дар «Авесто» «'''airyanǝm vaējō vanhuyā daityayā'''» номидаанд, ки дар порсии миёна ба «'''Эронвеҷ веҳ дод рӯд'''» баргардон шудааст ва сипас эрониён онро '''Веҳрӯд''' (Беҳрӯд) гуфтанд.
-Аммо Ому бархоста аз номи амардҳо – бумиёнест, ки пеш аз кӯчидани ариёҳо дар канораҳои рӯди Вахш зиндагонӣ мекарданд ва сарзаминашонро Амард мехонданд, ки сипас Омуй гашт: порсии бостон «Amard» => порсии миёна «Amol» => порсии нав «آموی» (бар асари қоъидаи табдили rd => l ва d => y дар забони порсӣ. Чунончӣ, ПБ θard => ПМ sāl => ПН сол; ПБ *baudah- => ПМ bōy => ПН бӯй).
+Аммо Ому бархоста аз номи амардҳо – бумиёнест, ки пеш аз кӯчидани ариёҳо дар канораҳои рӯди Вахш зиндагонӣ мекарданд ва сарзаминашонро Амард мехонданд, ки сипас Омуй гашт: порсии бостон «Amard» => [[порсии миёна]] «Amol» => порсии нав «آموی» (бар асари қоъидаи табдили rd => l ва d => y дар забони порсӣ. Чунончӣ, ПБ θard => [[Порсии миёна|ПМ]] sāl => ПН сол; ПБ *baudah- => [[Порсии миёна|ПМ]] bōy => ПН бӯй).
-Омуй муҳимтарин гузаргоҳи Вахш дар роҳи Марв ба Бухоро буд ва аз ин рӯ номаш бар рӯду регзори гирду канораш низ гузашт. Аз инҷост ки Рӯдакӣ ин рӯдро «Оби Ому» ва Қароқумро «Реги Ому» хондааст.
+Омуй муҳимтарин гузаргоҳи Вахш дар роҳи [[Марв]] ба [[Бухоро]] буд ва аз ин рӯ номаш бар рӯду регзори гирду канораш низ гузашт. Аз инҷост ки Одам-уш-шуаро [[Абӯабдуллоҳ Рӯдакӣ]] ин рӯдро «Оби Ому» ва Қароқумро «Реги Ому» хондааст.
-Арабҳо Вахшро «наҳр» ва «ҷайҳун» хонданд, ки ҳамон «рӯд» аст. Аз инҷост, ки Фарорӯдро «Мовароуннаҳр» ва Вахшро «Ҷайҳун» ва Омуйро «Омул» (آمل) номиданд ва барои бозшинохтанаш аз Омули Табаристон онро «آمل جیحون» ва «آمل الشط» низ навиштанд. Ногуфта намонад, ки Варазрӯд худ бозмонда аз «paradraya» дар порсии бостон аст.
+Арабҳо Вахшро «'''наҳр'''» ва «'''ҷайҳун'''» хонданд, ки ҳамон «[[рӯд]]» аст. Аз инҷост, ки Фарорӯдро «[[Мовароуннаҳр]]» ({{lang-fa|'''«ماوراءالنهر»'''}}) ва Вахшро «Ҷайҳун» ({{lang-fa|'''«جیحون»'''}}) ва Омуйро «Омул» ({{lang-fa|'''«آمل»'''}}) номиданд ва барои бозшинохтанаш аз Омули Табаристон онро Омули Ҷайҳун ({{lang-fa|«'''آمل جیحون'''»}}) ва Омули Шатт ({{lang-fa|«'''آمل الشط'''»}}) низ навиштанд. Ногуфта намонад, ки Варазрӯд худ бозмонда аз «'''paradraya'''» дар порсии бостон аст.
-Омулро муғулҳо вайрон карданд ва чанде пас вайронаҳояш Чаҳорҷӯй ном гирифт то ин ки туркманҳо Туркманободаш ном гузоштанд.
+Омулро муғулҳо вайрон карданд ва чанде пас вайронаҳояш '''Чаҳорҷӯй''' ном гирифт то ин ки туркманҳо [[Туркманобод]]аш ном гузоштанд.
+== Пайнавиштҳо ==
+<references/>
 == Инҷоро ҳам бингаред ==