Куҳнаурганҷ

Мавод аз Википедиа — донишномаи озод
(Тағйири масир аз Кӯҳнаурганҷ)
Шаҳр
Кӯҳнаурганҷ
туркманӣ: Köneürgenç
42°19′00″ с. ш. 59°09′27″ в. д.HGЯO
Кишвар Туркманистон
Таърих ва ҷуғрофиё
Минтақаи замонӣ UTC+05:00
Аҳолӣ
Аҳолӣ
  • ▲34 677 тан (2009)
Кӯҳнаурганҷ дар харитаи
Кӯҳнаурганҷ
Кӯҳнаурганҷ
 Парвандаҳо дар Викианбор

Кӯҳнаурганҷ[к 1], (номи қаблӣ Кӯҳна-Гурганҷ,[к 2] Урганҷ) (туркм. Köneürgenç ; аз форсӣ: کهنه‌گرگانج‎ Кӯҳна Гурганҷ — «Гурганҷи қадимӣ») — шаҳр, маркази маъмурии этрапи Кӯҳнаурганҷ (ноҳия) вилояти Дашогузи Туркманистон аст.

Аҳолии шаҳр тақрибан 37,000 нафарро ташкил медиҳад.

Таърих[вироиш | вироиши манбаъ]

Шаҳр дар сарзамини Хоразми бостонӣ, дар масофаи 480 км шимоли пойтахти Туркманистон — Ашқобод, дар наздикии маҷрои куҳнаи Амударё ҷойгир аст. Урганҷи қадим дар яке аз муҳимтарин роҳҳои асримиёнагии Роҳи Бузурги Абрешим, чорроҳаи тамаддунҳои Ғарб ва Шарқ ҷойгир буд. Ин яке аз муҳимтарин мавзеъҳои бостоншиносии Туркманистон аст, ки дар минтақаи васеи ҳифзшуда ҷойгир аст ва дорои шумораи зиёди ёдгориҳои хуб ҳифзшудаи асрҳои XI—XVI мебошад. Онҳо масҷидҳо, дарвозаҳои корвонсаройҳо, қалъаҳо, мақбараҳо ва манораҳо мебошанд ва услуби меъморӣ ва ҳунари онҳо ба Эрон, Афғонистон ва меъмории баъдии империяи Муғул дар Ҳиндустон расидааст. Санаи бунёди Кӯҳнаурганҷ маълум нест, аммо боқимондаҳои қадимтарин қалъа дар шаҳри «Киркмолла» (туркм. Киркмолла — Чил мулло) ба давраи қадим мансубанд (асрҳои II—V мелодӣ). Шаҳр дар китоби муқаддаси зардуштиён «Авесто» бо номи Урва (Урга) зикр шудааст. Дар давраи Кангюй он бо номи Хангирд (Ҳаҷирд) машҳур буд. Солҳои 305—995 Кӯҳнаурганҷ ба ҳайати давлате дохил буд, ки сулолаи Афригидҳо сарварӣ мекард. Дар миёнаҳои асри VIII шаҳр ба ҳукмронии Хилофати арабҳо медарояд. Пас аз табеъияти араб, шаҳр номи Гурганҷро гирифт. Дар асри Х Африҷиён, ки ба давлати Сомониён итоат мекарданд, дар соҳили рости Амударё ҳукмронӣ мекарданд. Ҳамин тавр давлати Хоразми Шимолии Аморати Урганҷ ба вуҷуд омад, ки пойтахти он шаҳри Урганҷ буд. Дар давлати Сомониён он аз ҷиҳати ҳаҷм шаҳр танҳо пас аз Бухоро ҷойи дуввум буд.

Соли 995 амир Маъмун ибни Муҳаммад Хоразми Ҷанубиро шикаст дода, охирин африҷид Абуабдуллоҳ Муҳаммадро кушт. Вай тамоми минтақаро таҳти ҳукмронии худ муттаҳид карда, ӯ аз пойтахти Хоразми Ҷанубӣ Кят ҳукмронӣ мекард[1][2]. Соли 1017 Хоразмро Маҳмуди Ғазнавӣ забт кард. Бо пайдоиши сулолаи нави Хоразмии Ануштегиниҳо (туркм. Ануштегинлилер), аз қабилаи туркманҳои Бегдили (туркм. Бегдилӣ)[3][4][5][6], шаҳр ба мақоми пойтахт бармегардад ва таҳти роҳбарии Алоуддин Муҳаммад ба маркази як империяи азим дар Осиёи Марказӣ ва Ховари Миёна табдил меёбад. Асрҳои XII ва ибтидои асри XIII давраи болоравии Урганҷ буд, ки аз рӯи шумораи аҳолӣ ва шуҳрат аз ҳамаи шаҳрҳои Осиёи Миёна машҳуртарин буд. Вай ба Ибни Сино (Авитсенна), Берунӣ, Ибни Батута ва дигар мутафаккирони маъруфи замон паноҳгоҳ додааст.

Дар соли 1221 Гурганҷ, ки номи «қалби ислом» -ро дошт, бар зидди Чингизхони бераҳм исён бардошт ва шаҳрро муғулҳо несту нобуд карданд. Пас аз тохтутози Чингизхон Урганҷ ба улуси Ҷучӣ дохил карда шуд.

Манораи Кутлуг-Темур.

Дар соли 1359 вай дар низоми хонии Ӯрдаи тилоӣ мустақил шуд. Дар рушди он дар нимаи аввали асри XIV Ӯрдаи тилоӣ, Ӯзбек-хон аз қабилаи турконидашудаи муғулҳои Кунғрот — Қутлуғ-Темур ва ҳамсари ӯ Тёребег-хонум нақши махсус доштанд. Солҳои 1359—1388 Урганҷ пойтахти Хоразм таҳти ҳукмронии сулолаи сӯфиён аз қабилаи Кунғрот буд.

Артиши Темур, ки дар асри XIV шаҳри Урганҷро муҳосира карда буд.

Харобкории дигари шаҳр соли 1388 ҳангоми забти Амир Темур ба амал омад ва дар асри XVI тағироти ғайричашмдошт дар самти маҷрои Амударё ба шимол, сокинони шаҳрро маҷбур кард, ки ин ҷойро абадӣ тарк кунанд.

Соли 1646, пас аз бунёди шаҳри нави Урганҷ (қаламрави Ӯзбекистони ҳозира), Урганҷи бостонӣ Кӯҳнаурганҷ (Урганҷи қадим) номида мешавад. Аз соли 1511 то 1920 он ба ҳайати хонии Хева дохил буд. Пас аз ин, солҳои дароз Кӯҳнаурганҷ ба фаромӯшӣ афтод, то он даме, ки соли 1831 одамон ҳангоми сохтани канали обёрии Хон-Яб боз ба ин ҷо омаданд. Аз ин рӯ, бисёре аз ёдгориҳои бузурги Кӯҳнаурганҷ то имрӯз дар ҳолати бад. харобшуда боқӣ мондаанд.

Соли 1924 Кӯҳнаурганҷ ба Туркманистони Шӯравӣ дохил шуда буд. Аз соли 1925, он ба вилояти Тошаузи ҶШС Туркманистон дохил карда шуд. Соли 1992 шаҳраки Кӯҳна Урганҷ ба номи Кӯҳнаурганҷ шуд ва ба ҳайати этрапи (ноҳияи) Кӯҳнаурганҷи Туркманистон дохил шуд. Дар соли 1999, ҳоло шаҳри Кӯҳнаурганҷ ба ҳайати вилояти Дашоғуз дохил карда шудааст.

Бостоншиносӣ[вироиш | вироиши манбаъ]

Аввалин кофтуковҳои археологӣ шаҳри қадимиро Александр Якубовский соли 1929 анҷом додааст. Аксари ёдгориҳои Кӯҳнаурганҷ пурра ё қисман хароб карда шудаанд.

20 июни соли 1998 дар наздикии шаҳр метеорит вазнаш тақрибан 1 тонна афтод.

Ҷойҳои тамошобоб[вироиш | вироиши манбаъ]

Мақбараи Турабек-хонум (намуд аз ҷануб).

Қадимтарин бинои ин маҳал қалъаи Киркмулла мебошад, ки дар он ба истилоҳ Академия-и Султон Маъмун ибн-Маъмун дар асри XI сохта шудааст. Дар он олимони энсиклопедист Абурайҳони Берунӣ (973-) 1048) ва олими табиатшинос, табиб ва файласуф Абуалӣ ибни Сино, ки дар Ғарб бо номи Авитсена (980—1037) маъруф аст, илм омӯхтааст. Тибқи ривояти маъмул, ҳангоми ҳуҷуми Чингизхон чил мулло дар ин бино пинҳон шуда буданд ва дар натиҷаи дуоҳои онҳо бино чаппа шудааст. Шаҳри бостонӣ дорои як қатор ёдгориҳое мебошад, ки асосан аз асрҳои XI—XVII мебошанд, аз ҷумла масҷид, дарвозаҳои корвонсарой, қалъаҳо, мақбараҳо ва манора. Онҳо дар бораи дастовардҳои барҷастаи меъморӣ ва ҳунарҳои асримиёнагии туркман шаҳодат медиҳанд, ки таъсири онҳо дар Эрону Афғонистон ва баъдтар, дар асри XVI, дар меъмории империяи Муғул дар Ҳиндустон зоҳир шудааст.

Дар ҳоли ҳозир, дар қаламрави шаҳр се мақбараи хурди асри XII ва мақбараи комилтари Торебег-хоними асри XIV мавҷуданд, ки қариб дар солҳои 90 қариб пурра барқарор карда шуданд. Маъруфтарин мақбараи Конеургенч, пеш аз ҳама дар байни зоирони исломӣ, мақбараи Наҷмиддин ал-Кубр (наҷм ад-дин (арабӣ) мебошад) — «Ситораи дин (имон)») — зоҳиди тасаввуфи асри XIII, ки асосгузори тасаввуф дар Хоразм ба ҳисоб меравад.

Ҷозибаи асосии Кӯҳнаурганҷ манораи 60-метраи Қутлуғ-Темур мебошад, ки дар миёнаи асри XIV сохта шудааст. Ҳоло он баландтарин манораи хиштин дар Осиёи Марказист. Бояд қайд кард, ки қадимтарин ёдгории боқимонда — мақбараи Ил-Арслон (1157—1172), ки бо гунбази конусшакли 12-паҳлӯӣ бо хиштҳои сирдор рӯ ба рӯ шудааст.

Дар шимоли шаҳр некрополиси васеи асримиёнагӣ «360 муқаддас» (туркм. Üç юз altmyş pir). Тибқи як ривояти машҳур, он ҷасади 360 шахсиятҳои муқаддаси исломиро дар бар мегирад, ки аксаран шогирдони пайғамбар Муҳаммад мебошанд, ва ӯ онҳоро барои таблиғи ислом ба тамоми гӯшаҳои ҷаҳон фиристодаааст ва амр додааст, ки ба Урганҷ баргарданд. Тибқи ривояти дигар, ин ҷасадҳо ба шахсиятҳои муқаддаси исломӣ тааллуқ доранд, ки ҳангоми хароб кардани шаҳр аз ҷониби сарбозони Чингизхон ба шаҳодат расиданд.

Ёдгориҳои дигар инҳоянд:

  • Мақбараи Турабек-ханим (туркм. Törebeg-hanym kummeti)
  • Минараи Мамун (туркм. Mamyn minarasy) (асрҳои X—XI). н. д.)
  • Мақбараи Киркмолла (туркм. Kyrkmolla kummeti) (асри II пеш аз милод) д. — асри III пеш аз милод д.)
  • Мадрасаи Ибни Хаҷҷиб (туркм. Медресеси Ибн-Ҳайба) (асрҳои XIV—XVI).)
  • Мақбараи Арслони II (туркм. Арслан II куммети) (қадимтарин бино дар шаҳр — таърихи бунёди он тахминан дар асри 11 тахмин мезанад)
  • Мақбараи Фахр ад-Дин Розӣ (туркм. Фахр ад-Дин Рази күмметӣ) (асри XIII).)
  • Мақбараи Азизан Ал-Раматонӣ (туркм. Азизан ал-Раматани кумметӣ) (асрҳои XIII—XIV).)
  • Мақбараи Сейд Аҳмад (туркм. Seýit Ähmet kummeti) (асрҳои XII—XIV.)
  • Мақбараи Пирярвели (туркм. Пирярвели куммети) (асрҳои XIV—XVII).)
  • Мақбараи Гулигердан (туркм туркм. Güligerdan kummeti) (асри XII).)
  • Мақбараи Хорезимбаг (туркм. Хорезмбаг күмметӣ) (асрҳои XIII—XVIII).)
  • Мақбараи Дашгал (туркм. Дашгала күмметӣ) (асрҳои XIV—XVI.)
  • Мақбараи Маткарим- туркм. Mätkerim işan kummeti) (асрҳои XIX—XX.)
  • Мақбараи Султон Алӣ (туркм. Солтан Али күмметӣ) (1580 то милод))
  • Мақбараи Текеш-Хоразмшоҳ (туркм. Текеш Хорезмша күммети) (асри XIII)) бо манораи асри XIV
  • Мақбараи Дашмеъҷет (туркм. Daşmetjit kummeti) (1903—1908))
  • Қалъаи Ак-Қалъа (туркм. Ак Гала) (Акгала, асрҳои I—XIII).)

Ҳудуди Осорхонаи миллии таърихӣ-фарҳангии Туркманистон, ки дар ҷои пойтахти қадимаи Хоразми асрҳои IX—XVI , шаҳри Урганҷ ҷойгир аст, дар канораҳои ҷанубии шаҳр воқеъ аст.

Соли 2005 шоҳкориҳои меъморӣ ва ёдгориҳои Кӯҳнаурганҷ ба рӯйхати Мероси ҷаҳонии ЮНЕСКО дохил карда шудаанд[7].

Бинокории анъанавӣ[вироиш | вироиши манбаъ]

Дар як муддати хеле тӯлонӣ дар Кӯҳнаурганҷ мактаби устодони бинокор амал карда рушд мекард. Дониш ва малакаи устодони ин мактаб дар тӯли асрҳо дар саросари ҷаҳони ислом паҳн шудааст, офаридаҳои онҳоро дар иншоот ва ороиши бисёр биноҳо дар давраи Темур ҳам дар худи Туркманистон ва ҳам дар дигар кишварҳо ва минтақаҳо, аз қабили Ӯзбекистон дидан мумкин аст, Афғонистон, Қафқози Ҷанубӣ, Туркия, Эрон, Покистон ва Ҳиндустон. Масалан, дар Самарқанд бисёр биноҳо дар асри XIV аз ҷониби бинокорон ва меъморони Кӯҳнаурганҷ сохта шуданд.

Маҳорат ва истеъдоди устодони асримиёнагии туркман ва меъморони Хоразмро дар раванди омӯзиши сохтор, шакл ва қолаби биноҳо, ки бо мурури замон такмил ёфтаанд, дидан мумкин аст. Гузашта аз ин, усулҳои суннатии сохтмон то имрӯз боқӣ мондаанд, ба монанди танӯрҳое, ки бори аввал дар Урганҷ истифода шуда буданд, то ҳол дар саросари минтақа барои истеҳсоли хишт барои таъмири биноҳои таърихӣ истифода мешаванд.

Аксҳо[вироиш | вироиши манбаъ]

  • Минараи Кутлуг Темур
    Минараи Кутлуг Темур
  • Ороиши мозаикӣ дар гунбази мақбараи Торебег-хоним
    Ороиши мозаикӣ дар гунбази мақбараи Торебег-хоним
  • Мақбараи Текеш, Конеургенч, Туркманистон
    Мақбараи Текеш, Конеургенч, Туркманистон
  • Намуди мақбараи Текеш
    Намуди мақбараи Текеш
  • Мақбараи Наҷм ад-Дин ал-Кубро
    Мақбараи Наҷм ад-Дин ал-Кубро
  • Портал дар назди мақбараи Наҷм ад-Дин ал-Кубро
    Портал дар назди мақбараи Наҷм ад-Дин ал-Кубро
  • Намуди мақбараи Ил Арслан, Конеургенч, Туркманистон
    Намуди мақбараи Ил Арслан, Конеургенч, Туркманистон

См. инчунин[вироиш | вироиши манбаъ]

Эзоҳ[вироиш | вироиши манбаъ]

  1. ↑ На современных российских картах.
  2. ↑ Принято в советской историографии.

Эзоҳ[вироиш | вироиши манбаъ]

  1. ↑ Архивированная копия(пайванди дастнорас — таърих). 11 октябри 2011 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 6 Январ 2011.
  2. ↑ Толстов С. П. По следам древнехорезмийской цивилизации. Бойгонӣ шудааст 16 Декабри 2011  сол. — М.: Изд-во АН СССР, 1948.
  3. ↑ Фазлаллах Рашид ад-Дин. Огуз-наме (1987). — «Точно также самым дальним предком султана Мухаммада Хорезмшаха был Нуштекин Гарча, который был потомком колена Бегдили из рода Огуза»
  4. ↑ Абу-ль-Гази. Родословная туркмен. — М.: Изд-во АН СССР, 1958. — «Имя старшего сына Йулдуз-хана — Авшар, второй [сын] — Кызык, третий — Бекдели, четвертый — Каркын»
  5. ↑ Атаниязов С. Огузо-туркменское племя бекдили. Ашхабад: Ылым (1988). — «Бекдили — средневековое огузско-туркменское племя, тире племени гёкленг. Видимо, название происходит от слов бек («крепкий»), дил («язык») и -ли (аффикс обладания). Отсюда бекдили — «нераскрывающий тайну». Рашид-ад-Дин, Салар-Баба, Абулгази считают бекдили именем третьего сына Йылдыз-хана, внуком Огуз-хана и объясняют значение антропонима различно: Рашид-ад-Дин «подобно речам старших почтенным будет» (Материалы по истории Туркменистана и туркмен. Т. 1. — С. 501.); Салар Баба «да будет ласковый в соответствии слов старейших» (Салар Баба («Всеобщая история»), с. 51); Абулгази «его речь уважаема» (Кононов «Родословная туркмен», стр. 53) и «обильный благами» (Абулгази, 1906 год, стр. 25-26). У Языджы-оглы другое толкование: «слова беков почитаемы» (Языджы-оглы).»
  6. ↑ Язбердыев А. Ануштегин Гарча — основатель династии хорезмских правителей (2018). — «Ануштегин Гарча был потомком племени огузов — бегдили; Хафиз-и Абру писал: «Нуштегин Гарча — родоначальник султанов Хорезма, он потомок племени огузов — бегдили». М. Кашгарли (XI век) расположил племя бегдили на 7-м месте среди туркменских племён. Подтверждая вышеуказанные сведения, Ибн аль-Эсир отметил: «Ануштегин был прислужником одного из сельджукских эмиров Билге-бека, он его взял с собой из Гарджыстана ӯ одного человека. Поэтому его звали Ануштегин Гарчалы.»
  7. ↑ В Список всемирного наследия ЮНЕСКО включены исторические памятники туркменского Куняургенча.

Пайвандҳо[вироиш | вироиши манбаъ]

Парчами ЮНЕСКО Мероси ҷаҳонии ЮНЕСКО, № 1199
рус. • ингл. • фр.
Баргирифта аз "https://tg.wikipedia.org/w/index.php?title=Куҳнаурганҷ&oldid=1350966"