Қибриси Шимолӣ
|
|
.svg)
| |
| Шиор: нест | |
| Суруди миллӣ: «İstiklâl Marşı» (слушать ) | |
| Рӯзи истиқлолият | (аз Қибрис) |
| Забони расмӣ | туркӣ |
| Пойтахт | Никосия |
| Шаҳри калонтарин | Лефкоша Гирне Газимагуса |
| Идораи давлат | Низоми риёсатӣ |
| Президент | Эрсин Татар |
| Масоҳат • Ҳамагӣ • Фоизи об. |
-ум ҷой дар ҷaҳон 3355 км² 2,7 % |
| Аҳолӣ • Ҳамагӣ (2011) • Зичӣ |
114-ум ҷой дар ҷaҳон 294 906[1] 88 нафар/км² |
| ММД • Ҳамагӣ (2004) • Ба сари аҳолӣ |
90-ум ҷой дар ҷaҳон 1,776 млрд $ 10 095 $ |
| Пули миллӣ | Лираи Туркия |
| Интернет-Домен | ct.tr/nc.tr ё tr |
| Коди телефон | +90 392 |
| Соат | UTC +3 |
| Имрӯз қисми | {{{Имрӯз}}} |
Ҷумҳурии Туркии Қибриси Шимолӣ (тур. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, KKTC, баъзан номи кӯтоҳшудаи Қибриси Шимолӣ (тур. Kuzey Kıbrıs) низ истифода мешавад) — кишвари қисман эътирофшуда мебошад, ки сеяки шимолии Қибрис (ҷазира) ҷазираи Қибрисро ишғол мекунад. Танҳо аз ҷониби Туркия эътироф шудааст ва аз дастгирии иқтисодӣ, сиёсӣ ва низомии он хеле вобаста аст. Туркия контингенти нирӯҳои худро дар Қибриси Шимолӣ бо пуштибонии ҶТҚШ ҷойгир мекунад; Ҷумҳурии Қибрис ва СММ онро қувваи истилогар мешуморанд[2][3][4]. Ҷумҳурии Тоҷикистон узви Созмони ҳамкории исломӣ ва Созмони кишварҳои туркӣ ба ҳайси нозир мебошад[5].
Аҳолии Ҷумҳурии Туркии Қибриси Шимолӣ тақрибан 294 906 нафарро ташкил медиҳад[6], ки дар масоҳати 3355 км² зиндагӣ мекунанд (аз ҷумла ним-эксклави хурди Коккина (тур. Erenköy). Аксарияти куллии аҳолӣ туркҳои этникӣ мебошанд, ки ду ҷамоатро намояндагӣ мекунанд. : туркҳои маҳаллии қибрисӣ (қариб сеяк) ва туркҳои анодолуӣ, муқимӣ аз Туркия (ду сеяк) Дар анклавҳои худ боқимондаҳои юнониҳои қибрисӣ ва маронитҳои лубнонӣ низ ҳастанд. Пойтахти Қибриси Шимолӣ шаҳри Лефкоса (Никосия) мебошад ки, дар миёни Ҷумҳурии Қибрис ва Қибриси Шимолӣ тақсим карда шудааст.
Қибриси Шимолӣ аз боқимондаи Қибрис бо минтақаи буферӣ ҷудо карда шудааст. Хатте, ки ҷазираро ба ду сектор тақсим мекунад (ба ном «Хати сабз») аз тарафи контингенти қувваҳои сулҳпарвари СММ дар Қибрис (ҚССММДҚ) посбонӣ карда мешавад.
Таърих
[вироиш | вироиши манбаъ]Соли 1960 - "Таъсиси Ҷумҳурии Қибрис". Ҷумҳурии Қибрис пас аз ба даст овардани истиқлолияти Қибрим аз Британияи Кабир таъсис дода шуд. Ба ҷамъиятҳои юнонию турк барои иштирок кардан дар идоракунии давлати нав имкониятҳои баробар дода шуд. Ба онҳо дар ҳукумат ва ниҳодҳои шаҳрвандӣ ҷойҳо дода шуданд. Кафили мавҷудияти кишвари нав мувофиқи шартномаи соли 1960 дар бораи муҳлатҳо Британияи Кабир, Юнон ва Туркия буданд.
Соли 1963 - "низоъҳои байниҷамоаҳо ва бӯҳрони конститутсионӣ". Моҳи декабри соли 1963 дар Қибрис бӯҳрони ҳукуматӣ ба амал омад. Ҳамзамон муносибатҳои байни юнониҳои қибрисӣ ва туркҳои қибриси ба ҳадди бузург бад шуданд. Туркҳои қибрисӣ мансабҳои ҳукуматиро аз даст доданд. Дар рафти инкишофи муноқиша туркҳо, ки дар деҳот зиндагӣ мекарданд, аз ҷониби юнониҳо дар ҷойҳои истиқоматии паймон монеъ шуданд. Ин вазъият то тақсим шудани ҷазира 11 сол давом кард. Дар ин давра дар байни маҳалҳо задухурдҳои сершумор ба амал омаданд. Чандин бор Туркия ва Юнон дар остонаи ҷанг қарор гирифтанд, бахусус ҳангоми ҳодиса дар шаҳри Коккина.
Соли 1967 - "Ҳамлаи юнонҳо ба минтақаҳои туркӣ дар ҷануби ҷазира сурат гирифт". Баъдтар туркҳои қибрисӣ «Маъмурияти муваққатии турк»-ро ташкил карда, тамоми қонунҳои аз охири соли 1963 инҷониб дар Ҷумҳурии Қибрис баровардашударо эътироф накардани худро эълон карданд.
Соли 1974 - "табаддулот ва ҳамлаи Туркия". Моҳи июли соли 1974 дар ҷазира бо дастгирии хунтаи хҳарбии Юнон табаддулоти ҳарбӣ ба амал омад: президент Макариоси III аз ҳокимият дур карда шуд ва назорат ба ҷазира ба ихтиёри намояндаи ташкилоти махфии Юнон ЭОКА-Б Никос Сампсон гузашт. (ки тарафдори ба Юнон ҳамроҳ шудани Кипр буд- энозис). Қушунҳои турк аз нуктаҳои шартномаи соли 1960 истифода бурда, бо баҳонаи барқарор намудани ҳокимияти конститутсионӣ ба Қибрис ҳуҷум карданд. Дар ҳақиқат амалиёти зуроварӣ боиси тақсим шудани ҷазира гардид ва чизи дуюмдараҷа дар он аст, ки дар натиҷаи ин хунтаи харбии Юнон зада шуда, ба сари ҳокимият барқарор гардидани Макариос ба амал омад. Ҷазираи Қибрис ба шимол, ки аз ҷониби туркҳои Қибрис ва ҷануб, аз ҷониби юнониёни Қибрис назорат мешуд, тақсим карда шуд.
Соли 1975 - "аз федератсия то истиқлолият". Тибқи шартҳои созишномаи сулҳ, таъсиси ҷумҳурии федеративӣ пешбинӣ шуда буд ва соли 1975 Давлати Федеративии Туркии Қибриси Шимолӣ (тур. Kıbrıs Türk Federe Devleti) худро расман ҳамчун ҷузъи федератсия эълон кард, аммо бо қайду шартҳо, ки федератсия аз нав дида баромада, низомномаи он дар амал ба вазъияти мавҷуда мувофиқ карда шавад. Ин идея на аз Ҷумҳурии Қибрис ва на аз тарафи аҳли ҷамъияти ҷаҳон дастгирӣ наёфт. Пас аз 8 соли гуфтушунид бо Ҷумҳурии Қибрис, Давлати Федеративии Туркии Қибриси Шимолӣ соли 1983 «истиқлолияти худро аз Қибрис» эълон кард. Давлати нав бо номи Ҷумҳурии Туркии Қибриси Шимолӣ (ҶТҚШ) маълум шуд. Эъломияи истиқлолияти Ҷумҳурии Туркии Қибриси Шимолӣ аз ҷониби СММ рад карда шуд. Дар раъйпурсии 5 майи соли 1985 Конститутсияи Ҷумҳурии Туркии Қибриси Шимолӣ бо аксарияти овозҳои 70,2% қабул карда шуд.
Тақсимоти маъмурӣ
[вироиш | вироиши манбаъ]
Қибриси Шимолӣ ба 5 ноҳия ё илче (тур. ilçe) тақсим мешавад[7]:
| Ноҳияҳо | Аҳолӣ[8] (2006)[7] | Маркази маъмурӣ | Номҳои юнонии
маркази маъмури |
Аҳоли[9]
(2006)[7] |
|---|---|---|---|---|
| Лефкоша (Lefkoşa) | 85 579 | Лефкоша[10] | Лефкосия (Никосия) / Λευκωσία | 49 721 |
| Газимагуса (Gazimağusa) | 64 269 | Магуса | Амохостос (Фамагуста) / Αμμόχωστος | 35 453 |
| Гирне (Girne) | 62 158 | Гирне | Кирения / Κερύvεια | 26 067 |
| Гюзелюрт (Güzelyurt (Omorfo)) | 31 116 | Гюзелюрт | Морфу / Μορφου | 13 334 |
| Искеле (İskele) | 21 978 | Искеле | Трикомо / Τρίκωμο | 3977 |
Тартиби сиёсӣ
[вироиш | вироиши манбаъ]Тибқи Конститутсияи Қибриси Шимолӣ он як ҷумҳурии демократӣ аст, ки аз ҷониби президент, ки ба мӯҳлати панҷ сол интихоб мешавад идора мешавад. Мақомоти қонунгузор Маҷлиси Ҷумҳуриявӣ (тур. Cumhuriyet Meclisi) мебошад, ки аз 50 нафар аъзо иборат аст, ки тавассути интихоботи мутаносиб дар панҷ ҳавзаи интихоботӣ интихоб мешаванд.
Дар интихоботи феврали соли 2005 Ҳизби ҷумҳурихоҳи туркии ҷонибдори муттаҳидшавии Қибрис шумораи бештари курсиҳо дар порлумонро ба даст овард, аммо ба аксарияти мутлақи он ноил нашуд.
Охири моҳи сентябри соли 2006 президенти Қибриси Шимолӣ Маҳмад Алӣ Талат тасмими таъсиси ҳукумати навро тасвиб кард, ки ба он раҳбари ҳизби ҷумҳурихоҳи Туркия Фердӣ Собит Сойер сарварӣ мекард. Девони вазирони Ҳизби ҷумҳурихоҳи туркӣ ва Ҳизби озодӣ ва ислоҳот ташкил карда шуд.
19 апрели соли 2009 интихоботи навбатии порлумонӣ баргузор шуд, ки дар он ҳизби муҳофизакори мухолифи ваҳдати миллӣ (UBP, раҳбар - Дарвеш Эроғлу) пирӯз шуд, ки беш аз 44% овозҳоро ба даст овард. Ҳизби ҷумҳурихоҳи туркӣ (CTP) тақрибан 30 дарсад раъй гирифт. Ҳизби демократ (DP) каме бештар аз 10% овозҳоро гирифт ва ду ҳизби хурдтар овозҳои боқимондаро тақсим карданд.
Моҳи апрели соли 2010 номзади Ҳизби муҳофизакори ваҳдати миллӣ Дарвеш Эроғлу дар интихоботи президентӣ пирӯз шуд.
Соли 2015 Эроғлу натавонист барои давраи дуввуми интихобот пирӯз шавад ва аз номзади ғайриҳизбӣ Мустафо Акинҷӣ, ки тарафдори муттаҳидшавии Қибрис буд, шикаст хӯрд.
Моҳи октябри соли 2020 Мустафо Акинҷӣ дар интихобот аз сарвазири собиқи Қибриси Шимолӣ мағлуб шуд.
Мақомӣ байнулмилалӣ
[вироиш | вироиши манбаъ]Ягон давлати ҷаҳон, ғайр аз Туркия, Қибриси Шимолиро ҳамчун давлати мустақил расман эътироф намекунад. Соли 1983 Покистон ва Бангладеш Қибриси Шимолиро ба расмият шинохт, аммо баъд аз қатъномаи 541 Шӯрои Амнияти СММ ва фишори байналмилалӣ, онҳо эътирофи худро бозпас гирифтанд. Созмони Конфронси Исломӣ ба Қибриси Шимолӣ мақоми давлати муассис ва нозир дод. Моҳи майи соли 2019 Туркия аз Шӯрои туркӣ даъват кард, ки ба Қибриси Шимолӣ мақоми нозир низ диҳад.
Моҳи октябри соли 2022 Мария Захарова, сухангӯи Вазорати корҳои хориҷии Русия, мавқеи Русияро дар ин масъала бори дигар тасдиқ кард: «(Мо) ба қатъномаҳои Шӯрои Амнияти СММ, аз ҷумла 541 (1983) ва 550 (1984), ки ҳамаи аъзоёнро талаб мекунанд, ҷонибдорӣ мекунем. Аҳли ҷамъияти ҷаҳон «ба ғайр аз Ҷумҳурии Қибрис ягон давлати Қибрис нашинохта шавад».
Гуфтугӯҳои муттаҳидшавӣ
[вироиш | вироиши манбаъ]Гуфтушунид дар бораи муттаҳид намудани ҷазира кайҳо боз давом дорад, вале то ҳол самара набахшид. Кӯшиши охирин дар ҳамапурсӣ, ки дар ҷазира таҳти сарпарастии СММ 26 апрели соли 2004 баргузор шуда буд, ноком шуд. 75%-и юнониёни Қибрис ба муқобили тарҳи мушаххас раъй доданд, дар муқоиса бо туркҳои қипрӣ, ки аксарияти онҳо аз муттаҳидшавӣ бар асоси нақшаи пешниҳодкардаи дабири кулли СММ Кофӣ Аннан ҷонибдорӣ карданд.
Дар нақшаи ҳал намудани Қибрис, ки СММ пешниход кардааст (Нақшаи Аннан), дар ҷазира ба ҷои Ҷумҳурии ягонаи Қибрис давлати ду-коммуналӣ ва ду-минтақадор ташкил карда шавад. Тибқи ин нақша, Туркия ҳуқуқи нигоҳ доштани контингенти низомии худро дар ҷазира гирифт. Ғайр аз он, он қонунигардонии созишномаҳоеро, ки қаблан аз ҷониби Қибриси Шимолӣ ва Туркия баста буданд, пешбинӣ мекунад, ки аз ҷумла ба нерӯҳои турк ҳуқуқ доданд, ки аз ҳама бандарҳои Қибрисро истифода баранд, тамоми ҷазираро давр зананд ва нерӯҳои ҳавоии Туркия аз болои он парвоз кунанд. Тарафи Туркия дар ҳукумати муттаҳидаи Қибрис хукуки вето мегирад. Ҳамзамон ҳамаи структураҳои давлатии Қибриси муттаҳид бояд 95 фоиз аз тарафи Юнон бо пул таъмин карда шаванд. Ҳуқуқҳои юнониҳо барои дар қисми шимолии ҷазира идора кардани моликият то он даме, ки дараҷаи зиндагонии ду ҷамъият баробар карда нашавад, маҳдуд буд.
Пас аз интихоб шудани Деметрис Кристофиас ба ҳайси раисиҷумҳур, аз сентябри соли 2008 музокирот миёни ду ҷомеа дар мавриди муттаҳидсозии ҷазира оғоз шуд. Ба ин музокирот президентҳо Диметрис Кристофиас ва Маҳмад Алӣ Талат раҳбарӣ карданд. Нақшаи Аннанро асос гирифтаанд. Музокирот беш аз якуним сол боз идома кард ва дар ин муддат аксари масъалаҳои баҳсбарангез ба мувофиқа расиданд.
18 апрели соли 2010 интихоботи президентии Қибриси Шимолӣ баргузор гардид. Дар ин интихобот рақибони аслӣ Дарвеш Эроғлу аз Ҳизби Ваҳдати Миллӣ ва раисиҷумҳури феълӣ Маҳмад Алӣ Талот буданд. Пас аз даври аввали интихобот ва шумориши муқаддамотии оро Дарвеш Эруғлу бо бартарии қобили мулоҳиза пирӯз шуд, ки 50,38 дарсади ороро ба даст овардааст. Маҳмад Алӣ Талат 42,8 фоиз ба даст овард. Дарвеш Эроғлу пас аз пирӯзӣ дар интихобот эълон кард, ки омодаи идомаи музокирот барои ҳалли мушкили Қибрис аст. Вай ваъда дод, ки аз нимаи дуюми моҳи май як тими нав ташкил карда, гуфтушунид давом мекунад.
Моҳи феврали соли 2014 дар ҳудуди фурудгоҳи партофташудаи Никосия мулоқоти президенти Қибрис Никос Анастасиадиас ва президенти Қибриси Шимолӣ Дарвеш Эроғлу баргузор шуд. Тарафҳо дар баённомаи якҷоя изҳор намуданд, ки барои барпо намудани Қибриси ягона, ки он ҳамчун давлати ягона — федеративӣ, думинтақавӣ ва дуҷамъията хоҳад буд. Бо вуҷуди ин, моҳи октябри соли 2014, гуфтушунидҳо оид ба ин масъала пас аз он ки як киштии тадқиқотии Туркия бо ҳамроҳии киштиҳои ҷангӣ ба иктишофи сейсмикии канданиҳои фоиданок дар минтақаи истисноии иқтисодӣ ва дар рафи Қибрис шурӯъ кард, дубора қатъ шуд.
Муҷозотҳои (санксияҳо) байналмилалӣ
[вироиш | вироиши манбаъ]Бар зидди Қибриси Шимолӣ дар чанд бахш таҳримҳои байналмилалӣ ҷорӣ шудаанд. Эмбаргои иқтисодӣ алайҳи Қибри Шимолӣ аз ҷониби СММ пуштибонӣ мешавад ва татбиқи он аз ҷониби Иттиҳодияи Аврупо бо қарори Додгоҳи адлияи Аврупо дар соли 1994 мувофиқат мекунад.
Санксияҳои зидди Қибриси Шимолӣ аз тарафи юнониҳои Қибрис фаъолона тарғиб карда мешаванд. Ба созмонҳое, ки аз муомила бо ҷомеаи туркҳои Қибрис саркашӣ мекунанд, Иттиҳоди Умумиҷаҳонии Почта, Созмони Байналмилалии Ҳавоии Шаҳрвандӣ ва Ассотсиатсияи байналмилалии нақлиёти ҳавоӣ мебошанд. Эмбаргои иқтисодӣ пас аз қарори Додгоҳи адлияи Аврупо соли 1994, вақте ки сертификатҳои ғизоӣ аз ҷониби Қибриси Шимолӣ додашуда барои Иттиҳоди Аврупо ғайри қобили қабул эълон карда шуданд, ба таври назаррас бадтар шуд. Содироти мол ва парвозҳо аз Қибриси Шимолӣ тавассути Туркия сурат мегирад. Туркҳои Қибрис низ дар варзиш ва фарҳанг мувоҷеҳ мешаванд; дастаҳои онҳо мусобиқаҳои байналхалқӣ гузаронда наметавонанд, варзишгарони онҳо дар мусобиқаҳои байналхалқӣ иштирок карда наметавонанд, агар онҳо мамлакати дигарро намояндагӣ накунанд, бисёр ҳунармандон ва дастаҳои мусиқӣ аз баромад кардан дар Қибриси Шимолӣ даст кашанд.
Муносибатҳои байналхалқӣ
[вироиш | вироиши манбаъ]Қибриси Шимолиро кишварҳои аъзои СММ ба таври расмӣ эътироф накардаанд, ба ғайр аз Туркия (худи Туркия қонунияти ҳукумати Ҷумҳурии Қибрисро эътироф намекунад). Дар ҳамин ҳол, Қибриси Шимолӣ узви Созмони ҳамкории исломӣ ба ҳайси нозир аст.
Туркия сафоратхонаи худро дар ҳудуди Қибриси Шимолӣ, Қибриси Шимолӣ дар Туркия — сафоратхона ва консулхонаҳо нигоҳ медорад. Дар як қатор дигар кишварҳо намояндагиҳои ғайрирасмии Қибриси Шимолӣ мавҷуданд, ки дар амал сафоратхонаҳо мебошанд. Намояндагиҳои дипломати ва консулгариҳои Қибриси Шимолӣ дар якчанд кишварҳо ҷойгиранд. Дар дигар мамлакатҳо манфиатҳои Қибриси Шимолӣ-ро Туркия ифода мекунад. Австралия, ИМА, Британияи Кабир, Олмон, Фаронса ва дар маҷмӯъ ИА дар Лефкоса намояндагиҳои худро доранд. Дар Никосияи Шимолӣ қароргоҳҳои сафирони Қибриси Шимолӣ ва Британияи Кабир; аммо азбаски онҳо пеш аз тақсими ҷазира дар онҷо буданд, ин маънои эътирофи Қибриси Шимолиро надорад.
Қарори Суди Аврупо оид ба ҳуқуқи инсон
[вироиш | вироиши манбаъ]12 майи соли 2014 Додгоҳи ҳуқуқи башари Аврупо қарор кард, ки Туркия бояд ба Қибрис 30 миллион евро зарари маънавӣ ба хешовандони юнониҳои аз ҷониби мақомоти ишғолии турк боздоштшуда ва баъдан бедарак ғайбзада расонидашуда ва 60 миллион евро барои зарари маънавӣ ба юнониҳо пардохт кунад. Қибрис аҳолии нимҷазираи Қибрисро муҳосира кард. Ҳамин тариқ, Додгоҳи Аврупо бори дигар тасдиқ кард, ки он танҳо як сохтори давлатиро дар ҷазира, Ҷумҳурии Кипр, ки як қисми қаламрави он аз ҷониби Туркия ишғол шудааст, эътироф мекунад. Матбуоти Туркия ин хабарро бо сарлавҳаҳои «Дарди сари Анқара?» истиқбол кард. Вазири хориҷаи Туркия Аҳмад Довудоғлу гуфт, ки кишвараш тасмими Додгоҳи ҳуқуқи башари Аврупоро иҷро карданӣ нест.
Иқтисод
[вироиш | вироиши манбаъ]Дар иқтисодиёти Қибриси Шимолӣ соҳаи хизматрасонӣ (то 70% ММД) бартарӣ дорад, инчунин кишоварзӣ (10% ММД) ва саноати сабук (20% ММД) мавҷуд аст. Яке аз ҷойҳои асосии тиҷорати маориф аст: дар Қибриси Шимолӣ 6 донишгоҳи хусусӣ, шумораи зиёди коллеҷҳо ва мактабҳо, ба монанди English School of Kyrenia мавҷуданд. Соҳаи рушди амволи ғайриманқул низ рушд кардааст. Сутуни дигари иқтисодиёти Қибриси Шимолиро метавон сектори хусусии ёрии тиббӣ номид.
Лираи туркӣ (TRY) ҳамчун асъор истифода мешавад, аммо пардохт бо дигар асъори сахт ба монанди евро (EUR), доллари ИМА (USD) ё фунт стерлинги бритониёӣ (GBP) васеъ истифода мешавад.
Аз сабаби набудани эътирофи байналмилалӣ, тамоми амалиёти тиҷорати хориҷии Қибриси Шимолӣ метавонад танҳо тавассути Туркия гузарад.
Иқтисодиёти Қибриси Шимолӣ ба кӯмаки Туркия вобаста аст. Дар солҳои 2003-2006 550 миллион доллар гирифта шудааст.
Аз соли 2013 то 2015 Туркия як бастаи кӯмаки 30 миллиард лираи туркӣ додааст.
Туризм
[вироиш | вироиши манбаъ]Туризм ба рушди Қибри Шимолӣ таъсир мерасонад, ҳиссаи он дар ММД назаррас аст. Аксари сайёҳон аз Туркия, Британияи Кабир ва дигар кишварҳои Аврупо меоянд. Даромади сайёҳӣ дар соли 2011 400 миллион долларро ташкил дод.
_2003.jpg)
| Кишвар | 2003 (наф.) | % (2003) | 2012 (наф.) | % (2012) | 2013 (наф.) | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Туркия | 340 000 | 904 000 | |||
| 2 | Британияи Кабир | 47 160 | ||||
| 3 | Британияи Кабир (туркҳо-қибрисиҳо) | 26 200 | ||||
| 4 | Олмон | 23 580 | ||||
| 5 | Эрон | 20 960 | ||||
| Ҷамъбаст | 470 000 | 1 166 000 |
Молиёт
[вироиш | вироиши манбаъ]Ба сифати асъор лираи туркӣ истифода мешавад.
Нумизматика
[вироиш | вироиши манбаъ]Соли 2010 Қибриси Шимолӣ ба таври ғайрирасмӣ маҷмӯи 8 тангаи сувенирӣ баровард, ки чортои онҳо биметаллӣ мебошанд.
Дар рӯи ҳамаи тангаҳо нишони мамлакат тасвир ёфтааст. Дар паси ҳар кадоми ҳашт танга намояндагони олами набототу ҳайвоноти Қибриси Шимолӣ акс ёфтаанд. Ба 5 лира — муфлони қибрисӣ, ба 2½ лира — кабутар, ба 1 лира — шабпарак. Дар паси тангаҳои арзишашон 5, 10, 25 ва 50 куруш тасвири гиёҳҳои маҳаллӣ мавҷуд буда, дар тангаи хурдтарин арзишаш 1 куруш ҳилол бо ситора – парчами миллии Қибриси Шимолӣ акс ёфтааст.
Соли 2011 дар ҷумҳурӣ сиккаи мисию никелии 20 лира ба муомилот бароварда шуд, ки дар он султони Усмонӣ Салим II тасвир ёфтааст. Дар паси танга нишони Қибриси Шимолӣ тасвир ёфтааст.
Нақлиёт ва алоқа
[вироиш | вироиши манбаъ]Қибриси Шимолӣ ба ёрии ҳарбӣ ва иқтисодии Туркия вобаста аст. Тамоми амалиёти содироту воридот (ва алоқа) тавассути Туркия сурат мегирад. Барои зангҳои байналмиллалӣ рамзи рақамии "+90 392" истифода мешавад, ки дар он рақамҳои рамзи байналмилалии Туркия "+90" ва рамзи маъмулии минтақаи туркӣ истифода мешавад. Дар ҷумҳурӣ ду оператори мобилӣ мавҷуданд: Kuzey Kıbrıs Turkcell ва KKTC Telsim[12] и KKTC Telsim[en][13].
Истифодаи мутақобилаи интернет дар телефонҳои мобилӣ аз 30 сентябри соли 2019 аз ҷониби операторони Қибриси Ҷанубӣ (дар Қибриси Шимолӣ) ва операторони Қибриси Шимолӣ (дар Қибриси Ҷанубӣ) дар ҳарду тарафи ҷазира оғоз ёфт.
Корҳои техникӣ оид ба истифодаи мутақобилаи интернет дар телефонҳои мобилӣ байни операторони Қибриси Шимолӣ ва Қибриси Ҷанубӣ пас аз қарори қабулшуда дар бораи истифодаи алоқаи мобилӣ дар ҳар ду тарафи ҷазира ҳамчун чораи таҳкими эътимод байни ҷомеаҳо анҷом ёфт.
Дар Интернет домени Қибриси Шимолӣ як домени дараҷаи дуюм - ".nc.tr" аст, зери домени дараҷаи якуми туркии ".tr" ва почтаи муқаррарӣ бояд тавассути Мерсин 10 (Туркия) ирсол карда шавад.
Парвозҳо ба Ҷумҳурии Туркии Қибриси Шимолӣ тавассути фурудгоҳи Арҷон (тур. Ercan, юн. Τύμβου) сурат мегиранд. Дар баробари ин, ҳар як ҳавопаймое, ки ба Қибриси Шимолӣ меравад, бояд аввал дар яке аз фурудгоҳҳои Туркия фуруд ояд[14]. Барои ҳамаи шаҳрвандони ҷаҳон (ба истиснои Сурия, Нигерия ва Арманистон) низоми бидуни раводид вуҷуд дорад[15].
Бандарҳои баҳрии Қибриси Шимолиро Ҷумҳурии Қибрис аз замони ишғоли Туркия дар соли 1974 барои ҳама киштиҳо ба ҷуз аз туркҳо баста эълон кардаанд. Киштиҳое, ки дар Қибриси Шимолӣ ба қайд гирифта шудаанд, инчунин ба бандарҳои баҳрии Туркия ройгон дастрасӣ доранд. Дар бандарҳои Туркия киштиҳое, ки бо парчами Ҷумҳурии Қибрис шино мекунанд, ки онро Туркия эътироф намекунад, иҷозат дода намешавад.
Боздиди шаҳрвандони Қибриси Шимолӣ аз Ҷумҳурии Қибрис дар айни замон (2019) бидуни монеа аст.
Фарҳанг
[вироиш | вироиши манбаъ]Таҳсилот
[вироиш | вироиши манбаъ]Соли 2004 дар мактабҳои Қибриси Шимолӣ ислоҳоти таълимӣ оғоз гардид, ки дар ҷараёни он ба китобҳои дарсии таърих тағйироти муҳим ворид карда шуд. Баъзе унсурхои миллатчигӣ аз китобҳои дарсӣ бардошта шуданд. Ба ҷои ибораи «ватани мо Туркия», ибораи «ватани мо Қибрис» ва ба ҷои калимаҳои «туркҳо» ва «юнонҳо» калимаҳои «туркҳо-қибрисиҳо», «қибрисиҳои юнонӣ» ё соддатар истифода мешаванд. Қабл аз ин дар мактабҳои туркии Қибриси Шимолӣ соли 1974 ҳамчун соли оғози озодии туркҳо аз зулми юнонӣ тавсиф мешуд ва таълими таърихи Қибрис маъмулан бо ишғоли ҷазира аз ҷониби Империяи Усмонӣ дар 1571 оғоз мешуд. Дар китобҳои дарсии таърихи қадим юнониёни Қибрисро калимаи «рум» (ё «урум») меномиданд, ки дар Империяи Усмонӣ маъмулан аҳолии Византияро ифода мекард. Чунин ислоҳот барои аз китобҳои таърихи мактабӣ хориҷ кардани изофаҳои миллатгароӣ солҳои охир дар қисмати юнонии Қибрим ҷорӣ карда шудааст.
Дар ҳудуди Қибриси Шимолӣ инчунин як қатор донишгоҳҳои машҳур мавҷуданд:
- Донишгоҳи Миёназаминии Шарқи (Eastern Mediterranean University);
- Донишгоҳи Шарқи Наздик (Near East University);
- Донишгоҳи амрикоии Гирне (Girne American University);
- Филиали Донишгоҳи техникии Шарқи Миёна (Middle East Technical University — N. Cyprus Campus);
- Донишгоҳи Аврупоии Лефка (European University of Lefke);
- Донишгоҳи Байналхалқии Қибрис (Cyprus International University).
- Донишгоҳи Байналхалқии Финал (Final International University)
ВАО
[вироиш | вироиши манбаъ]Ширкати расмии телевизион ва радиои Ҷумҳурии Туркии Қибриси Шимолӣ «Bayrak» дар ду шабакаи телевизионӣ ба забонҳои туркӣ, англисӣ ва юнонӣ барнома пахш мекунад. Ба ҷуз аз чаҳор шабакаи пахши дохилӣ, шабакаи байналмилалии радиои Ҷумҳурии Туркии Қибри Шимолӣ “Байрак Интернешнл” ба забонҳои англисӣ, фаронсавӣ, юнонӣ, арабӣ, русӣ ва олмонӣ барнома пахш мекунад.
Дин
[вироиш | вироиши манбаъ]Қибриси Шимолӣ давлати дунявӣ аст, ки ба Туркия монанд мебошад.
Дини асосӣ исломи суннӣ мебошад. Дар шимоли Қибрис Калисои Православии Қибрим, Калисои Православии Русии Бурунмарзӣ, Калисои католикӣ, Калисои Англикан ва Калисои Протестантӣ фаъолият мекунанд.
Калисои православии Қибрис ҳар моҳ дар калисои Сент Ҷорҷ Эскоринос, ки дар Фамагуста воқеъ аст, адо мекунад. Дар идҳои сарпарастӣ хидматҳои илоҳӣ дар дайри Барнабо ва дар дайри Сент-Мамас (Мамонт) дар Морфу (Гюзелюрт) ҷашн гирифта мешаванд.
Калисои Православии Русии Бурунмарзӣ (таҳти омофорияи Митрополит Агафангел) аз ҷониби як калисо ба номи Спиридона Тримифунтскийи муқаддас намояндагӣ мекунад. Маросими динӣ ҳар ҳафта дар Калисои Мариям, ки дар деҳаи Арапкой (Клепинӣ) ҷойгир аст, баргузор мешавад. Дар рӯзи Пасха ва Мавлуди Исо, дар калисои Сент-Луис ибодатҳои илоҳӣ баргузор мешаванд.
Калисои католикӣ дар маъбад, ки дар маркази Кирения (Гирне), дар паҳлӯи меҳмонхонаи Савой ҷойгир аст, иботати мунтазам баргузор мекунад.
Калисои Англикан дар Кирения (Гирне) ва Фамагуста ду калисои доимӣ дорад.
Ҷашнҳо
[вироиш | вироиши манбаъ]| Сана | Номгӯй бо з. тоҷикӣ | Номҳои туркӣ | Эзоҳ |
|---|---|---|---|
| 1 январ | Соли нав | Yılbaşı | |
| 23 апрел | Рӯзи истиқлолияти миллӣ ва Рӯзи кӯдакони Туркия | Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı | Ид ҳамон рӯзе баргузор мешавад, ки дар Туркия низ ҳамо рӯз ва бо ифтитоҳи Маҷлиси бузурги миллии Туркия дар Анқара соли 1920 алоқаманд аст. |
| 1 май | Рӯзи меҳнаткашон (Labour Day) | İşçi ve Bahar Bayramı | |
| 19 май | Рӯзи ёдбуди Отатурк, ҷавонон ва варзиш | Atatürk'ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı | Якҷоя бо Туркия ҷашн гирифта мешавад, ки бо ҳаракати соли 1919 бо фуруд омадани Мустафо Камол Отатурк ба Самсун оғоз ёфт. |
| 20 июл | Рӯзи сулҳ ва озодӣ | Barış ve Özgürlük Bayramı | Ниг. Ҳуҷуми Туркия ба Қибрис |
| 1 август | Рӯзи муқовимати иҷтимоӣ | Ulusal Direniş Bayramı | Солгарди таъсиси Ташкилоти Муқовимати Туркия |
| 30 август | Рӯзи Ғалаба | Zafer Bayramı | Якҷоя бо Туркия ҷашн гирифта мешавад, ки бо пирӯзӣ дар ҷанги Думлупинар, ки ҷанг барои истиқлолияти Туркияро дар соли 1922 ба поён расонд |
| 29 октябр | Рӯзи Ҷумҳурӣ Рӯзи Ҷумҳурии Туркия | Cumhuriyet Bayramı | Якҷоя бо Туркия ҷашн гирифта мешавад |
| 15 ноябр | Рӯзи Ҷумҳурӣ | Cumhuriyet Bayramı | Ба шарафи қабули Эъломияи истиқлолияти Қибриси Шимолӣ ҷашн гирифта мешавад. |
Инчунин, баъзе идҳои мусулмонӣ ҳамчун идҳои давлатӣ ҷашн гирифта мешаванд:
| Сана | Бо забони тоҷикӣ | Бо забони туркӣ |
|---|---|---|
| тағйирёбанда | Иди Рамазон | Ramazan Bayramı |
| тағйирёбанда | Иди Қурбон | Kurban Bayramı |
Қувваҳои мусаллаҳ
[вироиш | вироиши манбаъ]Қибриси Шимолӣ дар Қувваҳои мусаллаҳ (чор полки пиёда, ҳамагӣ 7 баталёни ҷангӣ) тақрибан 3,5 ҳазор нафарро нигоҳ медорад, ки бо даъвати мардони аз 18 то 40 сола ташкил карда шудаанд. Илова бар ин, таъминоти навбати аввал 11 ҳазор нафар, дуюм – 10 ҳазор нафар ва сеюм – 5 ҳазор нафар аз 50-сола боло пешбинӣ шудааст. ҚМҚШ-ро генерали бригадаи Қувваҳои Мусаллаҳи Туркия роҳбарӣ мекунад ва нақши нерӯҳои дохилӣ ва марзбонҳоро иҷро мекунад.
Дар хидмат 73 миномёт (аз ҷумла 120 мм) ва 6 ATGM "Милан" мавҷуданд.
Илова бар ин, Гвардияи соҳилӣ 5 киштии посбонӣ дорад - 2 SG45/SG46, 1 «Денкташ»- туркӣ, 2 Mk 5- амрикоӣ.
Ба ғайр аз онҳо корпуси 11-уми артиш (11 АК)-и Қуввахои Мусаллаҳи Туркия дар Қибриси Шимолӣ, ки аз ду дивизияи мото-парвоз (28 ва 39 дивизияҳои механикунонидашудаи пиёда), 14 алоҳида иборат аст, ҷойгир карда шудааст. бригадаи зарбдор (14 бригада), бригадаи механиконидашудаи «Турдик», инчунин аз звеною қисмҳо тобеи бевосита. Теъдоди умумии 11 Қувваҳои Мусаллаҳи АК Туркия беш аз 40 ҳазор нафарро ташкил медиҳад.
11-уми АК бо инҳо мусаллаҳ аст:
450 танки зиреҳпӯши M48A2/5T, 627: 361 AAPC, 266 M-113,
90 милтиқи худгард M-44T (155 мм), 102 таппончаи кашолшаванда: 72 M101A1 (105 мм), 18 М-114А2 (155 мм), 12 M115 (203 мм), 450 миномёт: 175 88 мм, 14 30 (107 мм), 127 HY-12 (120 мм), 6 MLRS T-122 (122 мм),
114 ATGM: 66 Милан, 48 Ту,
зиёда аз 60 таппончаи зиддиҳавоӣ Rh 202 (20 мм), 16 GDF-003 (35 мм), 48 M-1 (40 мм),
3 ҳавопаймои Cessna-185, 4 чархбол: 1 AS532UL, 3 UH-1H.
Номҳои туркӣ
[вироиш | вироиши манбаъ]Як қатор шаҳрҳо ва маҳалҳои Қибриси Шимолӣ дар харитахо ва аломатҳои роҳ номҳои гуногун доранд.
- Никосия (Левкосия) — Лефкоша
- Фамагуста (Аммохостос) — Газимагуса (Магуса)
- Кирения — Гирне
- Морфу — Гюзелюрт
- Трикомо — Искеле
- Ризокарпасо — Дипкарпаз
- Қаторкӯҳи Кирения — Бешпармак
- кӯҳи Пендадактилос — Бешпармак-Дагларӣ
- Дикомо — Дикмен
Эзоҳ
[вироиш | вироиши манбаъ]- ↑ Объявлены первые результаты переписи населения (Телерадиовещательная корпорация «Байрак») Доступ: 9 декабря 2011.
- ↑ Resolution 550 (1984) Adopted by the Security Council on 11 May 1984(англ.). un.int.
- ↑ Scott Leckie. Housing and Property Restitution Rights of Refugees and Displaced Persons: Laws, Cases, and Materials(англ.). Cambridge University Press (28 May 2007). — «The complaints raised in this application arise out of the Turkish military operations in northern Cyprus in July and August 1974 and the continuing division of the territory of Cyprus. <...> This development was condemned by the international community. On 18 November 1983 the United Nations Security Council adopted Resolution 541 (1983) declaring the proclamation of the establishment of the "TRNC" legally invalid and calling upon all States not to recognise any Cypriot State other than the Republic of Cyprus» 10 июли 2023 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 6 сентябри 2015.
- ↑ Quigley. The Statehood of Palestine(англ.). Cambridge University Press (6 September 2010). — «The international community found this declaration invalid, on the ground that Turkey had occupied territory belonging to Cyprus and that the putative state was therefore an infringement on Cypriot sovereignty»
- ↑ The Politics of International Interaction with de Facto States. Conceptualising Engagement Without Recognition. — «Likewise, the decision of the OIC to admit the Turkish Cypriot State as an observer, in 2005, and then call for greater economic and cultural engagement with Northern Cyprus, has been an important example of engagement without recognition».
- ↑ Объявлены первые результаты переписи населения // Телерадиовещательная корпорация «Байрак». — Доступ: 9 декабря 2011 г.
- ↑ 7.0 7.1 7.2 TRNC General Population and Housing Unit Census 2006, TRNC State Planning Organization, updated 7 October 2008(пайванди дастнорас — таърих).
- ↑ Дар ҳудуде, ки Қибриси Шимолӣ тахти назорат дорад
- ↑ Дар ҳудудҳои маҳалҳо
- ↑ Лефкоша — шимоли шаҳри Никосия — пойтахти воқеъии Қибриси Шимолӣ ва Никосия (Лефкосия) - ҷануби шаҳр - пойтахти Ҷумҳурии Юнони Кипр
- ↑ KKTC, turizm rakamlarını 10 yılda 2-3’e katladı.(тур.) Нусхаи бойгонишуда аз 17 ноябри 2015 дар Wayback Machine
- ↑ Kuzey Kıbrıs Turkcell Бойгонӣ шудааст 26 августи 2008 сол..
- ↑ Anasayfa. www.kktctelsim.com(пайванди дастнорас — таърих).
- ↑ Turkey 'will open up to Cyprus' Бойгонӣ шудааст 25 марти 2012 сол..
- ↑ VISA Regulations Бойгонӣ шудааст 3 июли 2017 сол..