Нюрнберг

Нюрнберг
	Маҳалли аҳолинишин
Нюрнберг
	олмонӣ: Nürnberg
Парчам	Нишон[d]
Кишвар	[[\|]]
Роҳбар	Маркус Кёниг
Таърих ва ҷуғрофиё
Аввалин номбарӣ	1050
Масоҳат	186,45 км² (2016, 31 декабр 2017);
Баландии марказ	209 ± 0 м
Минтақаи замонӣ	UTC+1[d], UTC+02:00 ва Central European Time[d]
Аҳолӣ
Аҳолӣ	▲526 091 тан (31 декабр 2023);
Шиносаҳои ададӣ
Пешшумораи телефон	+49
Нишонаи почта	90402–90491
Коди мошин	N
	nuernberg.de(олмонӣ)
	Парвандаҳо дар Викианбор

Нюрнберг (олмонӣ: Nürnberg [ˈnʏɐ̯nbɛɐ̯k]) — шаҳр дар Олмон, ки дар шимоли қисми марказии Бавария, дар дарёи Пегнитс ҷойгир аст. Нюрнберг дуввумин шаҳри азими Бавария (пас аз Мюнхен) ва 14-ум дар Олмон аст (то моҳи январи соли 2019 535 939 нафар). Калонтарин маркази иқтисодӣ ва фарҳангии Франкония ва пойтахти ғайрирасмии он ба ҳисоб меравад.

Нюрнберг якчоя бо шаҳрҳои Фюрт, Швабах ва Эрланген агломератсияи миллионнафариро ташкил медиҳад, ки он асоси минтақаи Франкони Миёна мебошад. Шаҳрҳои ҳамсоя (ғайр аз Фюрт ва Эрланген) Инголштадт 90 км дар ҷануб, Регенсбург 107 км дар шарқ ва Вюртсбург 110 км дар шимолу ғарб ҷойгир мебошанд. Мюнхен 170 км дар ҷануб, Штуттгарт 200 км дар ҷанубу ғарб ва Франкфурт 225 км дар шимолу ғарб ҷойгир аст.

Аҳолии Нюрнберг соли 1880 аз 100 ҳазор нафар гузашт, ки ба туфайли он Нюрнберг ба гурӯҳи шаҳрҳои калон дохил шуд ва соли 1910 шумораи аҳолӣ ба 333 ҳазор нафар расид.

Минтақаи Нюрнберг тақрибан бо ду миллион аҳолӣ, 10 000 км² масоҳат ва саҳм дар маҷмӯи маҳсулоти миллии 50 миллиард евро яке аз минтақаҳои аз ҷиҳати иқтисодӣ қавӣ дар Олмон мебошад.

Унвонҳо ва лақаби Нюрнберг ғайрирасмӣ инҳоянд: "Хазинаи империяи Олмон"^[4]^[5], "Дюрерштадт", "Мейстерсингерштадт", "шаҳри Кристкиндлсмаркт", шаҳри бозичаҳо, кулчақанди "лебкухен" ва ҳасибҳои Братврст.

Ном ва нишон

Якчанд версияҳои пайдоиши номи Нюрнберг мавҷуданд. Эҳтимол дорад, ки он аз калимаи «nor» (харсанги сангин ё кӯҳи сангин) омадааст. Дар ин санг қалъае сохта шудааст, ки таърихи шаҳр аз он оғоз шудааст. Минбаъд решаи «nor» ба номи қалъа ва маҳаллаи атрофи он сабт шудааст. Инчунин назарияе вуҷуд дорад, ки номи шаҳр метавонад аз номи Noro пайдо шавад.

Дар ибтидои асри XVI гуманист Ҳесс эпитети Noris amoena (Нориси дилрабо) ба вуҷуд овард. Дар айни замон, вай ба номҳои лотинии Нюрнберг, ки дар солномаҳо - Noricum ва Norimberg пайдо шудаанд, такя мекард. Табиб Иоганн Гельвиг соли 1650 ин калимаро дар яке аз шеърҳояш истифода бурда, нимфаеро бо номи Норис ихтироъ кардааст. Аз он вақт инҷониб, вай аксар вақт ҳамчун рамзи шаҳр тасвир шудааст.

Ҷуғрофия

Нюрнберг дар ҳар ду соҳили дарёи Пегнитс ҷойгир аст, ки аз 80 км шимолу шарқи шаҳр сарчашма мегирад ва аз шарқ ба ғарб ба масофаи 14 км мегузарад (дар шаҳри кӯҳна дарё ба қисматҳое тақсим шудааст, ки бо сарбандҳо ҷудо карда шудаанд) ва шаҳрро дар дохили Фюрт тарк карда, бо дарёи Реднитс якҷоя шуда, дарёи Регнитсро ташкил медиҳад.

Масоҳати шаҳр 186,6 км² аст. Дар ғарб Нюрнберг аз ҷиҳати ҳудудӣ бо як шаҳри ҳамсояи комилан мустақили маъмурӣ - Фюрт пайваст аст. Шаҳрҳоро хати метро мепайвандад, ки аз рӯи масири аввалин роҳи оҳани Олмон мегузарад.

Дар шимоли шаҳр "Замини смрпиёз" (олмонӣ: Knoblauchsland), хеле ҳамвор ва ҳосилхез аст ва фурудгоҳи Нюрнберг низ дар он ҷо ҷойгир аст.

Сарҳади шимолии шаҳри қадимаро теппаи қалъа бо қалъаи шаҳри Бург ташкил медиҳад.

Анъанаҳо

Корти асосии боздид аз Нюрнберг бозори крисмасӣ (олмонӣ: Christkindlesmarkt) мебошад. Майдонҳои марказии шаҳр аз хаймаҳои сершумор, майдонҳои савдо, ярмаркаҳо пур шудаанд ва ид то иди Крисмас 3—4 ҳафта давом мекунад. Дар айни замон Нюрнбергро 2 миллион сайёҳон тамошо мекунанд.

Бозичаҳои Нюрнберг дар ҷаҳон машҳуранд. Маҳз Нюрнберг маркази истеҳсоли ҳунарҳои бозичаҳо дар Аврупои асримиёнагӣ ва маркази инноватсионии истеҳсоли саноатии оммавии онҳо буд. Осорхонаи бозичаҳо ва бузургтарин намоишгоҳи байналмилалии бозичаҳо ва бозиҳо дар ҷаҳон, "Spielwarenmesse International Toyfairn Nürnberg" инро хотиррасон мекунанд.

Хусусиятҳои шаҳрӣ аз кулчақандҳои Нюрнберг ва ҳасибҳои Нюрнберг (Братвурст, ({{lang-de|Bratwürstchen иборатанд.
Дар охири моҳи май дар шаҳр фестивали анъанавии рӯшноӣ «Шаби кабуд» (Die Blaue Nacht) баргузор мешавад.
Дар фасли баҳор дар атрофи шаҳр сайру гашти театрӣ ба Розенмонтаг (Rosenmontagzug) ташкил карда мешавад.

Бозори Крисмас дар майдони бозорӣ (2008)
Кулчақанди нюрнбергӣ
Нусхаи бозичаи Нюрнберги асримиёнагӣ

Таърих

Қадимтарин шаҳрак дар қаламрави шаҳри муосири - Гросгрюндлах - бори аввал соли 1021 зикр шудааст. Маълум аст, ки император Конрад II аз сулолаи Салиён дар соҳили чапи дарёи Пегнитс дар минтақаи маркази шаҳри муосир додгоҳи шоҳона бунёд кардааст. Дар миёнаи асри XI, дар санги баланде, ки аллакай дар соҳили рости дарё ҷойгир аст, қалъа бо толори намояндагӣ оғоз ёфт. Дар заминҳои ҷануби қалъа хизматгорони қалъа ва тоҷирон маскан гирифта, асоси шаҳри ояндаро ташкил медоданд.

Шаҳр бо номи «Noerenberg» ё «Nuorenberc» ("Кӯҳи сангӣ") бори аввал дар асри XVI июли соли 1050 дар робита ба озод кардани духтаре Сигена аз ҷониби Кайзер Ҳенри III ёдовар шудааст. Аммо натиҷаҳои ҳафриёт нишон медиҳанд, ки шаҳрак дар макони Нюрнберги муосир назар ба соли 1000 хеле пештар буд.

Бо шарофати ҷойгиршавии стратегии худ дар теппаи санглох, ки дар як дашти хеле ҳамвор ҷойгир аст, қалъаи Нюрнберг ба қароргоҳи мустаҳками подшоҳони Олмон табдил ёфт ва барои тамоми Сулолаи муқаддаси Рум аҳамияти калон дошт.

Замони бурграфҳо

Соли 1105, қалъа ва шаҳр аз задухӯрдҳои байни шоҳ Ҳенрих IV ва писараш Ҳенрих V зарар диданд. Қалъа ба идоракунӣ ва моликияти меросии оилаи фон Раабс бо унвони бурграфи нюрнбергӣ дода шуд.

Таҳти ҳукмронии Конрад III, соли 1140, тавсеаи қалъа бо илова кардани қалъаи нав оғоз ёфт, ки соли 1180 аз ҷониби император Фредерих I Барбаросса анҷом дода шудааст. Дар назди Фредерих Барбаросса, ин қалъа ба яке аз манзилҳои муваққатии императорӣ табдил меёбад. Дар ҳуҷҷати соли 1181 Фредерих Нюрнбергро "шаҳри мо" номид.

Солҳои 1191-1192 граф Фридрих III фон Ҳогензоллерн тавассути издивоҷаш бо вориси оилаи фон Раабсҳо унвони бурграфи нюрнбергиро бо номи Фредерих I гирифт. Дар замони Ҳогензоллернҳо танишҳо байни бурграфҳо ва маъмурияти шаҳр пайваста ба вуҷуд омадаанд. Яке аз марҳилаҳои афзоиши шиддат соли 1273 аз ҷониби шоҳ Рудолфи I-и Ҳабсбург ба бурграфҳо додани ҳокимияти судӣ дар шаҳр буд, ки боиси бархӯрди шадид гардид.

Сабаби дигари афзоиши аҳамияти шаҳр зиёрати осори муқаддаси Себалд буд, ки дар ҷангали наздикии Нюрнберг ҳамчун зоҳид зиндагӣ мекард ва тақрибан соли 1070 фавтидааст. Аввалин маъбади калони шаҳр дар болои тобути ӯ солҳои 1230-1273 сохта шудааст.

Соли 1219 Кайзер Фредерих II ба Нюрнберг ҳуқуқи шаҳри императорӣ (олм. Reichsstadt) дод ва Нюрнберг мустақиман ба император итоат кард. Дере нагузашта вай ба калонтарин маркази тиҷоратии Франкония табдил ёфт ва дар ибтидои асри XVI ба давраи пешрафти иктисодӣ ва мадании худ расид.

Соли 1332 император Людвиги Баварӣ ба сокинони шаҳр иҷозат медиҳад, ки дар 70 шаҳри сулола савдои бебоҷ ба роҳ монанд. Солҳои 1348—1349 ашрофзодаҳои шаҳр бетартибиҳои байни косибони шаҳрро бомуваффақият пахш карданд.

Соли 1349 дар шаҳр сӯхтори бузурге ба вуқӯъ пайваст, ки бо саркашии як қисми аҳолии геттои яҳудӣ аз ҷудо кардани ҷой барои сохтмони бозори шаҳр алоқаманд буд. Ин ҷой як минтақаи ботлоқзоре буд, ки аз ҷониби яҳудиён хушкшуда буданд. Император барои вайрон кардани маҳаллаи яҳудиён иҷозат дод. Ба гуфтаи бархе аз манобеъ, вай ин корро бо иғвои яҳудиёни Прага, ки аз рақобат метарсиданд, анҷом додааст. Дар ин сӯхтор аз якуним ҳазор нафар аҳолии ин мавзеъ 562 нафар кушта шудаанд.

Соли 1356 император Карл IV дар Нюрнберг муҳимтарин кодекси императории қонунҳо, яъне "Буғи тиллоӣ"-ро баровард, ки аз ҷумла интихоби подшоҳро танзим мекунад. Ҳафт курфюрст ҳамчун интихобкунанда баромад мекунанд. Императори нави интихобшуда бояд аввалин ҷаласаи ҳукуматро дар Нюрнберг гузаронад. Дар давоми умри худ Карл IV 52 маротиба ба Нюрнберг ташриф овардааст.

Соли 1377, сокинони шаҳр манораи Лугинсландро махсус барои назорат кардани рӯйдодҳо дар ҳавлии бурграф сохтанд. Ҳамзамон, дар атрофи шаҳр деворҳо сохта шуданд, инчунин, на камтар аз он, барои муҳофизат аз бурграфҳои пурқуввати оилаи Ҳогензоллерн. Тақрибан соли 1400 охирин девори қалъа, ки то имрӯз боқӣ мондааст, ба анҷом расид. Соли 1452 сохтмони хандак ба охир расид.

Соли 1420 низоъ байни бурграф Фредерих VI, ки интихобкунандаи Бранденбург шуд ва ҳертсоги Бавария Людвиг VII, ки бо ин шаҳр иттифоқ дошт, боиси он шуд, ки губернатори низомии ҳертсог Кристоф Леймингер қалъаи бурграфҳоро дар наздикии Кайзербург сӯзонд. Соли 1427, маркраф Фридрихи Бранденбургӣ амволи харобшудаи худро (қасри бурграф бо замини ҷангал) дар баробари ҳуқуқи унвони бурграф ба маблағи 120 000 гулден ба шаҳр фурӯхт.

Соли 1424 писари хурдии Карл IV, император Сигизмунд фармон баровард, ки регалияи императорӣ то абад дар Нюрнберг нигоҳ дошта мешавад, ки то соли 1796, вақте ки онҳо зери таҳдиди ҳамлаи Фаронса ба Вена интиқол дода шуданд.

Ҷанги якуми Маргравӣ дар солҳои 1449-1453 афтод: Марграв Албрехт аз Бранденбург-Ансбах, писари Фредерих VI аз Ҳогензоллерн, ки аз ҷониби Марграви Бранденбург тасдиқ шудааст, кӯшиш мекунад, ки амволи оилавиро баргардонад ва бо лашкари 7,000 ба шаҳр ҳамла кунад.

Асри тиллоии Нюрнберг

Аз соли 1470 Нюрнберг ба давраи тараққиёти иктисодӣ ва маданӣ дохил мешавад, ки он то миёнаи асри XVI давом кард. Дар натиҷаи ҷанги вориси Ландшут, шаҳр сарҳадҳои худро васеъ кард. Сарвати ашрофиёни Нюрнберг ба ҳаёти пурҷушу хуруши бадеӣ, маданӣ ва маънавӣ ёрӣ расонд. Нюрнберг на танҳо як маркази тиҷорати байналмилалӣ, балки маркази эҳёи Олмон, пойтахти ҳунарӣ ва санъати марказии Аврупо буд. Соли 1526 дар ин ҷо академия кушода шуд, ки соли 1575 ба Алтдорфи ҳамсоя кучонда шуд (ниг. Донишгоҳи Алтдорф). Соли 1543 дар матбааи Петреус асари инқилоби Коперник «Дар бораи гардиши кураи осмонӣ» чоп шуд.

Дар ин солҳо дар Нюрнберг яке аз сокинони машҳури он рассом Албрехт Дюрер кор мекард. Имрӯз як кӯча, майдон, пабҳо, дорухонаҳо ва гимназия ба номи Дюрер гузошта шудааст ва якчанд ёдгориҳои воқеъ дар шаҳри кӯҳна замони рассомро ба ёд меоранд. Фурудгоҳи байналмилалии Нюрнберг низ номи Дюрерро дорад. Дар Нюрнберг ҳамзамон бо Дюрер ҳайкалтарошони машҳур Фейт Штос ва Адам Крафт, рехтагар Петер Фишер, чопкунанда Антон Кобергер, заргар Вензел Яамнизер, инсонпарвар Виллибалд Пиркгеймер, шоир-пойафзолдуз Ҳанс Сакс ва органист Конрад Пауман кор мекарданд. Дар Нюрнберг Питер Ҳенлайн соати кисагӣ ва Мартин Беҳайм глобусро ихтироъ карданд.

Соли 1525, дар натиҷаи ислоҳот, шаҳр лютеранӣ шуд. Ислоҳот дар шаҳр нисбат ба шаҳрҳои ҳамсоя нисбатан ором аст. Ҳарчанд дайрҳо (ба истиснои якто) барҳам дода шудаанд, осори расму оини католикӣ то имрӯз дар маъбадҳо боқӣ мондааст. Соли 1543 дар шаҳр конгресси охирини империалистӣ барпо гардид.

Солҳои 1552-1554 Ҷанги дуюми маркграфӣ ба вуқӯъ пайваст: Маркграф Албрехти Бранденбург-Кулбахӣ шаҳрро бомуваффақият муҳосира карда, гирду атрофро хароб мекунад. Шаҳр ба давраи таназзули иктисодиёт дохил шуда, аҳолиаш ду баробар кам мешавад. Соли 1561 дар осмони Нюрнберг як падидаи астрономӣ нофаҳмо мушоҳида шуд, ки он ҳамчун муждадиҳандаи фалокатҳои оянда ба ҳисоб мерафт.

Дар давраи ҷанги 30-солаи солҳои 1618—48, Нюрнберг бетараф монд ва ба қушунҳои гузаштаистода пардохт. Дар натиҷаи ин хароҷот шаҳр қарздори ноустувор гардид, ки ин мушкилоти иқтисодиро тезу тунд гардонд. Соли 1632 Нюрнбергро, ки шведҳо ишғол карда буданд, худи Валленштейн муҳосира кард. Пас аз 17 сол дар толори ҳукумати шаҳр бахшида ба анҷоми ҷанги сисола зиёфати тантанавӣ ташкил карда шуд.

Аҳолӣ

То 31 декабри соли 2015 шумораи аҳолии шаҳри байниноҳиявии (ҷамъияти шаҳрии) Нюрнберг 509975 нафарро ташкил медод.

Нақлиёт

Асоси нақлиёти ҷамъиятии Нюрнберг метрои Нюрнберг (14 июни соли 2008 хатти сеюми метро ба истифода дода шуд, ки қатораҳои онҳо бе ронанда ҳаракат мекунанд) ва қатораи байнишаҳрии Нюрнберг - S-Bahn мебошанд. Инчунин, трамвайҳо ва автобусҳое, ки дар як корхона идора мекунанд, нақши бағоят калон мебозанд, ки дар сурати рӯй додани фалокат трамвайро зуд бо автобус иваз кардан мумкин аст. Дар шаҳр 5 хатсайри трамвай мавчуд аст (рақамҳои 4, 5, 6, 8 ва 9).

Нюрнберг як гузаргоҳи бузурги роҳи оҳан ва шоҳроҳ аст. Дар паҳлӯи он якчанд автобанҳо (A3, A6, A9 ва A73) ва хатҳои Intercity-Express бурида мешаванд. Нюрнберг инчунин фурудгоҳи байналмилалӣ дорад. Дар канали Магистрал-Дунай бандари дарё воқеъ аст. Ба воситаи Нюрнберг, қад-қади дарёи Пегнитс, як қисми шоҳроҳи умумиаврупоии велосипедронӣ (дарозии умумии 1500 км) Париж-Прага мегузарад .

Яке аз мудирияти роҳи оҳани Deutsche Bahn дар Нюрнберг ҷойгир буд. Аз ҷиҳати рушди роҳ, истгоҳи роҳи оҳани Нюрнберг дар байни истгоҳҳои роҳи оҳани транзитӣ калонтарин дар Аврупо ҳисобида мешавад. Ғайр аз ин, дар он ҷо осорхонаи нақлиётҳо мавҷуд аст.

Иқтисод

Дар таърих, шаҳр бо тухм-соат, кӯлчақанд ва ҳасибчаҳои бирён машҳур мебошад. Маҳз аз он соли 1578 истеҳсоли саноатии сарбозони тунукагии бозичагӣ оғоз ёфт.

Нюрнберг макони ширкатҳои бузурги MAN ва Siemens аст; идораи бисёр ширкатҳо дар ин ҷо ҷойгиранд, аз ҷумла портали бронкунии меҳмонхонаҳо hotel.de, корхона ва қароргоҳи ширкати фармасевтии Bionorica SE, ширкати аутсорсингии Sellbytel Group, истеҳсолкунандаи мотосикл Zündapp, электроникӣ Semikron, кабелҳо ва ноқилҳои Leoni AG ва роҳҳои оҳани бозичагии Lehmann-Gross-Bahn ва Fleischmann; дар ин ҷо бузургтарин намоишгоҳи бозичаҳо дар ҷаҳон Spielwarenmesse International Toyfairn Nürnberg баргузор мешавад.

Иқлим

Нюрнберг дорои иқлими уқёнусӣ бо таъсири муайяни континенталӣ (Dfb), ки дар охирин аз рӯи изотерми 0 °C гурӯҳбандӣ шудааст. Ба иқлими шаҳр мавқеъи дохилии он ва баландии он таъсир мерасонад^[6]. Зимистонҳо тағйирёбанда буда, ҳаво нарм ё хунук аст: ҳарорати миёна тақрибан аз -3 °C (27 °F) то 4 °C (39 °F) аст, дар ҳоле ки тобистонҳо умуман гарм, тақрибан 13 °C (55 °F) шабона ва дар нимаи рӯз то 25 °C (77 °F) аст. Боришот дар давоми сол баробар паҳн мешавад, гарчанде ки феврал ва апрел одатан каме хушктар мешавад, дар ҳоле ки июл боришоти бештар дорад.