Ӯйғӯрҳо

Мавод аз Википедиа — донишномаи озод
(Тағйири масир аз Уйғур)
ئۇيغۇرلار, uyghurlar
Кулли ҷамъият
зиеда аз 35 млн нафар [1]
Минтақаҳо бо ҷамъияти қобили таваҷҷуҳ

 Чин 35,069,346 (2010)
 Қазоқистон 251 525 (2015)
 Покистон 200,000 (2009)[2]
 Қирғизистон 46,944 (1999)

 Ӯзбекистон 45,800 (2000)
Забонҳо
забони ӯйғурӣ
Дин
Ислом (суннӣ)
Гурӯҳҳои қавмии марбут
Тоҷикон, Ӯзбекҳо

Ӯйғӯрҳо (ӯйғурҳо, уйғурҳо, ойғурҳо, худном — турк, аз соли 1921 уйғур, уйғ. ئۇيغۇرلار, uyghurlar, чинӣ: 维吾尔 Wéiwú'ěr, қаблан — тоторҳои Туркистони Шарқӣ, таранчиҳо, қашғарлиқҳо [3]) — аҳолии бумии Туркистони Шарқӣ (ҳоло Синсян-Уйғур, Чин)

Аз рӯи эътиқод — мусалмони суннӣ. Забони уйғурӣ ба гурӯҳи забонҳои туркӣ мансуб аст. Уйғурҳо мардуми туркизабон буда, аксарияти куллии онҳо дар минтақае бо номи Шинҷон дар ғарби дури Чин зиндагӣ мекунанд [4] .Уйғурҳо низ аз рӯи нажоди ҳиндуаврупоӣ ҳастанд, ки нажоди помирӣ-фарғонаӣ ва ҳинду-эронӣ доранд.

Намуди зоҳирии уйғур чунин аст: мӯйҳои ғафси сиёҳ, абрӯвон, риши калони ғафс, чашмони қаҳваранг, қади кӯтоҳ, бадани мӯйсафед. сурх, кабудчашм ва сабзчашм низ хастанд.

Давлатдориҳо[вироиш | вироиши манбаъ]

Дар тули ду ҳазорсола ниёгони уйғурҳо қариб даҳ давлат ва ташкилотҳои нимдавлатӣ барпо карданд, ки дар таърихи Осиё нақши калон бозиданд. Баъзе давлатхо аз Укёнуси Ором то Осиёи Миёна тул кашиданд, дигар давлатҳои хурди шаҳр-давлатҳо буданд, баъзеҳо садҳо сол вуҷуд доштанд, баъзеи дигар ҳатто як сол зам давом надоштанд.

Давлатҳои охирини уйғурҳо дер давом накарданд (Султони Илӣ, Йетишар, ҶИТШ), вале онҳо дар дуньёбинии халқи уйғур анъанаҳои мустаҳками худро бо хоҳиши соҳиб шудан ба давлатдории худ гузоштанд.

  1. Когони Уйғур – асрҳои VIII-IX.
  2. Давлати Уйғурҳои Идикутҳои Турфони Кочо — асрҳи IX—XIV.
  3. Давлати Гансу - асрҳои IX-XI
  4. Давлати Қарохониён - 942-1212
  5. Хонии Ёрканд - асрҳои XV-XVII
  6. Давлати теократии хочаҳо — асрҳои XVII—XVIII
  7. Хонии Кумул - 1696-1930
  8. Хонии Турфон – 1696 – 1930
  9. Йетишар — 1864—1877
  10. Султонияти Илӣ — 1864-1871
  11. Ҷумҳурии Исломии Туркистони Шарқӣ — 1933-1934
  12. Ҷумҳурии Инқилобии Туркистони Шарқӣ — 1944-1949

Паҳншавӣ[вироиш | вироиши манбаъ]

80%-и уйғурҳои Шинҷон дар ҷанубу ғарби вилоят (дар префектураҳои Кошғар, Хотан, Округи Мухтори Қизилсуқу Қирғизистон ва Оқсу) зиндагӣ мекунанд. [5]

Бузургтарин миллати туркӣ ва дуюм пас аз ҳуэй (дунганҳо) мардуми мусулмон дар Чин. Минтақаи асосии аҳолинишин қисми шимолу ғарбии Чин (Туркистони Шарқӣ ё Вилояти Мухтори Шинҷон-Уйғур) ва ноҳияҳои наздисарҳадии Қазоқистон ва Қирғизистон мебошад.

Тибқи маълумоти расмии Чин, шумори уйғурҳо дар Чин тақрибан 11 миллион нафарро ташкил медиҳад. Аксарияти мутлақи уйғурҳо дар Туркистони Шарқӣ / Синсян зиндагӣ мекунанд, ки дар он ҷо онҳо бузургтарин аҳолӣ мебошанд, ки 45% аҳолии минтақаро ташкил медиҳанд ва ҷамоатҳои хурд низ дар шаҳрҳои бузурги шарқи Чин зиндагӣ мекунанд. Инчунин як анклави хурди уйғурҳо мавҷуд аст, ки шумораи онҳо тақрибан 7 ҳазор нафарро ташкил медиҳад, дар музофоти Ҳунан, дар ҷанубу шарқи ҶМЧ вуҷуд дорад, ки онҳо чандин аср боз дар он ҷо зиндагӣ мекунанд [6] .

Теъдоди уйғурҳо дар хориҷ аз Чин тақрибан 0,5 миллион нафарро ташкил медиҳад, ки онҳо дар бисёр кишварҳо намояндагӣ мекунанд, вале бештари онҳо дар ҷумҳуриҳои собиқ шӯравии Осиёи Марказӣ, ки бо Чин ҳамшафат аст, зиндагӣ мекунанд, ки шумораи онҳо беш аз 300 ҳазор аст. Аз ин шумор дар Қирғизистон 50 ҳазор, дар Ӯзбекистон 20 ҳазор.

Дар Туркия як диаспораи бузурги уйғур вуҷуд дорад. Дар Покистон, Аморати Муттаҳидаи Араб, Олмон, Белгия, Нидерландия, Британияи Кабир, Шветсия, Канада, ИМА, Русия, Ҷопон, Австралия ва Тоҷикистон низ ҷамъиятҳои уйғур мавҷуданд.

Диаспораҳои уйғурро дар шаҳрҳои Сидней, Пекин, Шанхай, Макка, Алмаато, Бишкек, Мюнхен, Душанбе дидан мумкин аст . Ҷамоаҳои уйғур бо худидоракунии анъанавӣ дар шакли маҳаллаҳо хосанд, ки ба онҳо прорабҳои интихобӣ Жигит-беши сарварӣ мекунанд. Одатан ҷамоатҳо аъзои созмонҳои ҷамъиятии уйғур мебошанд, ки созмони муттаҳидкунандаи онҳо дар навбати худ Конгресси умумиҷаҳонии уйғурҳо мебошад .

Забон ва навиштан[вироиш | вироиши манбаъ]

Забони ҳозираи уйғурӣ (уйғурии нав) вориси бевоситаи забони уйғур-қарахониён аст. Ба гурухи забонхои туркии карлук дохил мешавад. Ин ба се лаҳҷаҳо (марказӣ, зотанӣ, лобнорӣ) тақсим аст.

Дар тӯли таърих уйғурҳо ва аҷдодони онҳо чандин хатро иваз кардаанд. Тақрибан дар асри VI аҷдодони уйғур дар асоси хатти суғдӣ хати бостонии уйғурӣ эҷод кардаанд. Хати уйғурӣ дар байни халқҳои шарқӣ (туркҳо, муғулҳо, манҷурҳо) паҳн шуда, яке аз хатҳои расмии Империяи Муғулон ва давлати Темуриён буд . Ин навъи хат аз ҷониби баъзе гурӯҳҳои уйғурҳо (кумулҳо, турфонҳо) то асри 16 дар истифода буд.

Дин[вироиш | вироиши манбаъ]

Дар замонҳои қадим уйғурҳо тенгриён, манихиён, буддоӣ буданд. Манихейизм дини коганати Уйгур буд . Буддизм дини Идикути уйғур буд .

Имрӯз аксарияти кулли диндорони уйғур мусулмонони суннии мазҳаби ҳанафӣ мебошанд. Қабули ислом аз ҷониби аҷдодони уйғур ба давраи ҳукмронии ҳокими Қарахониён Сатук Абдукерим Боғрахон (асри X) рост меояд.

Эзоҳ[вироиш | вироиши манбаъ]

  1. ↑ https://web.archive.org/web/20200518215227/https://muslimmatters.org/2015/06/18/uyghurs-china-buried-quran-backyards/
  2. ↑ https://dzen.ru/a/Y7nr3SMGQETzz7ag
  3. ↑ Хатои ёдкард: Барчасби <ref> ғайримиҷоз; матне барои ёдкардҳо бо номи БРЭ ворид нашудааст
  4. ↑ «Mackerras C.» Traditional Uygur Performing Arts //Asian Music, Vol. 16, No. 1 (1985), p. 29.
  5. ↑ Dillon, Michael (2004). Xinjiang: China’s Muslim far northwest. Routledge. ISBN 978-0-415-32051-1. p. 24
  6. ↑ Ethnic Uygurs in Hunan Live in Harmony with Han Chinese
Баргирифта аз "https://tg.wikipedia.org/w/index.php?title=Ӯйғӯрҳо&oldid=1349477"