Ғазнавиён
Таърихи таъсис | 962 |
---|---|
Бунёнгузор | Сабуктегин[d] ва Алптегин |
Кишвар |
Ғазнавиён (форсӣ: غزنویان) — сулолаи ҳукмрон, ки баъди фурӯпошии давлати Сомониён дар Хуросон, бахше аз Мовароуннаҳр, Эрони Марказӣ ва шимоли Ҳиндустон ҳукумат доштанд (999–1186). Пойтахташ – ш. Ғазна (номи сулола низ аз ҳамин ҷост).
Таърих
[вироиш | вироиши манбаъ]Баъди вафоти Абдулмалик ибни Нӯҳ (954–61) ғулом ва сипаҳсолори Сомониён Алптегин аз итоати Сомониён сарпечӣ карда, ба сулолаи Ғазнавиён асос гузошт (961). Домод ва ҷонишини Алптегин – Сабуктегин муддате пас аз даргузашти ӯ ба итоати Сомониён даромада, то охири умр (997) ба амирони сомонӣ тобеъ буд. Дар аҳди Сабуктегин қаламрави ҳукумати Ғазнавиён то Зобулистон, Кобул ва бахше аз Ҳиндустон густариш ёфт.
Таъсиси давлат
[вироиш | вироиши манбаъ]Муассиси давлати мустақили Ғазнавиён писари Сабуктегин – Маҳмуди Ғазнавӣ (999–1030) зери шиори ғазавот сиёсати истилогаронаро пеш гирифта, қаламрави Ғазнавиён-ро васеъ намуд: мулкҳои мусулмоннишини Сиистон (1002), Хоразм (1017), Рай (1029) низ бо баҳонаи саркӯб намудани қарматиҳо ишғол шуданд. Давлати Ғазнавиён дар аҳди Маҳмуди Ғазнавӣ ба авҷи тараққиёт расида, мулкҳои зиёде, аз қабили Хоразм, Систон, Зобулистон, Синд, Чағониён, Хатлон, Қубодиён, Тирмиз, Қусдор, Мукрон, Волиштон, Кайконон, Рай, Ҷибол, Исфаҳон, Ҳулвон, Гургон ва Табаристон ба қаламрави он дохил шуданд.
Фатҳи Ҳинд
[вироиш | вироиши манбаъ]Лашкаркашии Ғазнавиён ба Ҳиндустон аз аҳди ҳукмронии Сабуктегин оғоз шуда, дар натиҷаи тохтутозҳои баъдӣ онҳо мулкҳои Вайҳинд (1001), Бҳатинда (1004), Нараянпур (1009), Таҳанешвар (1014), Қаннуҷ (1018), Колинҷар (1022), Суманот (1025), Ҳонсию Сунпат (1036) ва шаҳру қалъаҳои дигарро ишғол карда, сарватҳои фаровон ба даст оварданд. Ба дастгоҳу идораи мулкҳои ҳиндустонии Ғазнавиён амир (сардорони низомӣ ё шоҳзодаҳо) роҳбарӣ карда, вазифаи асосиаш ҳифзи амният ва ҷамъоварии молиёт буд. Пас аз даргузашти Маҳмуд (1030) байни писаронаш – Масъуд (1030–40) ва Муҳаммад барои тоҷу тахт мубориза оғоз гардид. Нахуст Муҳаммад ба тахт нишаста, бо хиёнати гурӯҳе аз дарбориён сарнигун гардид. Аз давраи ҳукмронии Масъуд (1030–40) зиддиятҳои дохилӣ дар дарбори Ғазнавиён оғоз гашта, қисми зиёди сардорони низомӣ ва маъмурони давлатӣ (Амир Юсуф ибни Сабуктегин, сипаҳсолор Арёруқ, Асағтагини Ғозӣ, вазир Ҳасанак ва Ғазнавиён) ба қатл расиданд. Масъуд бештари вақти худро ба айшу нӯш ва шикор гузаронида, амалдорони дарбор дар шаҳру навоҳӣ мардумро ғорат мекарданд. Хусусан бераҳмиҳои соҳибдевони Хуросон Абулфазли Сурӣ ҳангоми ҷамъ кардани андози аҳолии Хуросон сабаби норозигии мардум шуд: мардуми баъзе музофоти кишвар (Хоразм, Рай, Табаристон, Синд) бо истифода аз фурсати муносиб аз итоати Ғазнавиён сарпечӣ карданд.
Вазъи иҷтимоӣ
[вироиш | вироиши манбаъ]Сиёсати дохилии Ғазнавиён бо пуштибонии се табақа: кормандони дастгоҳи бюрократӣ, низомиён ва ашрофи заминдору рӯҳониён амалӣ карда мешуд. Хонадонҳои маъруфи ашрофзодагони тоҷиктабор – Микоилиён, Маймандиҳо дар дарбори Ғазнавиён вазифаҳои муҳимми давлатиро ба уҳда доштанд. Сарфармондеҳони низомӣ аксаран аз миёни ғуломони турк баргузида шуда, дар татбиқи сиёсати дохилӣ нақши асосӣ доштанд. Сипаҳсолорони машҳури замони Маҳмуд ва Масъуд – Наср, Юсуф, Олтунтош, Арёруқ, Бағтуғдӣ, Субошӣ буданд. Хонадонҳои рӯҳониёни маъруфи замони сомонӣ ва ғазнавӣ: Таббониён, Соидиён, Булониён дар таҳкими муносибатҳои ҷамъиятӣ нақши муҳим доштанд. Дар заминаи таассуби мазҳабии Ғазнавиён тадриҷан авзои иҷтимоии ҷомеа мураккаб гардида, баъзе афроди баландмартаба, сарватманд ва донишманди ҳамзамони Маҳмуд ва Масъуд ба гуноҳи қарматӣ ё ботинӣ ба қатл расонда шуданд. Вазъи омма низ чандон хуб набуд: ҷангҳои доимӣ, тохтутозҳои бардавом, сиёсати молиявии Ғазнавиён аҳволи оммаро ба танг овард. Хусусан бар асари хушксолии соли 1011 дар Хуросон мардуми зиёде талаф шуданд.
Сохтори идорӣ ва маъмурӣ
[вироиш | вироиши манбаъ]Низоми идории давлати Ғазнавиён дар асоси суннатҳои даргоҳу девони Сомониён ташкил ёфта буд. Сарвари кишварро «амир» меномиданд, вале дарбориёну шоирони маддоҳ унвони «султон»-ро истифода бурда, тадриҷан унвони дуввумӣ маъмул гардид. Даргоҳ дастгоҳи содиркунандаи фармонҳои султон буда, роҳбари он Ҳоҷиби бузург буд. Ҳоҷиби бузург бо ҳамдастии ҳоҷибон ва кормандони дигар: надим, қаввол, пардадор, соқӣ, шаробдор, ҷомадор, мутриб, табиб, шоир, охурсолор, оғоҷӣ, фаррош ва Ғазнавиён низом ва фаъолияти кории даргоҳро таъмин мекард. Дар давраи Ғазнавиён шумораи девонҳо ба 7 адад мерасид, ки дар осори таърихӣ бо номи девонҳои вазорат, арз, рисолат, истифо ё муставфӣ, ишроф ё мушриф, барид, қазо ва ваколат ёд мешаванд.
Сиккаҳои Ғазнавиён
[вироиш | вироиши манбаъ]Дар замони Ғазнавиён динорҳои тилоӣ ва дирҳам ба муомилот бароварда мешуд, ки маъмултарин онҳо бо номи ҳарейва дар ш. Ҳирот зарб меёфт. Навиштаҷот ва вазни сиккаҳои Ғазнавиён вобаста ба таърихи бароришашон тағйир меёфт: дар рӯи сиккаҳои Сабуктегину Маҳмуд исми Худованд ё ояте аз Қуръон, дар пушташон исми халифа, амири сомонӣ (Нӯҳ ибни Мансур), Сабуктегин ё Маҳмуд сабт ёфта буд (солҳои барориш 994–999). Дар баъзе сиккаҳои Маҳмуд ва Масъуд исми халифаҳои аббосӣ (Қодир ва Қосим) сабт ёфта (солҳои барориш: 1002–25, 1030–36), қисми дигарашон бидуни номи халифа сикка зада шудаанд (1026–30, 1036–40). Теъдоде аз сиккаҳои Ғазнавиён дар ҳудуди вилояти Хатлони Тоҷикистон низ дарёфт шудаанд.
Сиёсати хориҷӣ
[вироиш | вироиши манбаъ]Сиёсати хориҷии Ғазнавиён дар ҳамоҳангӣ бо дарбори хилофати Бағдод амалӣ шуда, бо ин васила тадриҷан таъсири забони арабӣ афзун гардид. Аббосиён аз лашкаркашиҳои Ғазнавиён ба самти Ҳинд ҷонибдорӣ карда, ба Маҳмуд лақабу унвонҳои зиёде, аз қабили «Яминуддавла», «Каҳфулислом» ва «Низомуддин»-ро ато карданд. Ғазнавиён дар рақобати миёни хилофати Бағдод ва Фотимиён аз Аббосиён пуштибонӣ намуда, боре ба хотири нишон додани садоқати худ сафири Фотимиёнро ба қатл расонида буданд.
Муносибати Ғазнавиён бо Қарохониён ҳанӯз қабл аз таназзули давлати Сомониён истиқрор ёфта буд, ки дар ин хусус номае аз ҷониби хони қарахонӣ ба Сабуктегин маълум аст. Дар он амалиёти муштараки сарнигунсозии амирони сомонӣ тарҳрезӣ шуда буд. Баъди фурӯпошии ҳукумати Сомониён Элакхони Наср Маҳмуди Ғазнавиро ба муносибати дарёфти ҳукумати Хуросон табрик намуда, тибқи аҳдномаи ҷонибҳо рӯди Ому марзи байни Ғазнавиён ва Қарохониён муайян гардид. Баъди лашкаркашии Маҳмуд ба Мултон Илакхони Наср бар хилофи аҳдномаи ҷонибҳо амал карда, баъзе мулкҳои зертобеи Ғазнавиён-ро дар Хуросон ишғол намуд. Нахустин бархӯрди ҷиддии Ғазнавиён ва Қарохониён дар наздикии Балх иттифоқ афтода (1008), бо ғалабаи Ғазнавиён анҷом ёфт. Баъди муҳорибаи мазкур нуфузи Ғазнавиён дар минтақа устувор шуда, ихтилофи миёни бародарон Элакхон ва Туғонхон бо дахолати Маҳмуди Ғазнавӣ ҳаллу фасл гашт ва Қарохониён ба лашкаркашии сипоҳи ғазнавӣ ба Хоразм муқобилат накарданд. Бо гуфтушуниди Маҳмуд ва Қадархони қарохонӣ дар Самарқанд (1025) муносибати ҷонибҳо бо пайвандҳои хонаводагӣ устувор гардид, аз ҷумла духтари Маҳмуд ба Яғотагини қарохонӣ ва духтарони Қадархон ба ақди никоҳи фарзандони Маҳмуд – Масъуд ва Муҳаммад даромаданд. Баъди фавти Маҳмуд Масъуди Ғазнавӣ хилофи ваъдааш ба Алитегин (дар сурати ёрӣ расонидан дар муборизаи зидди бародараш – Муҳаммад ба Қарохониён бахшидани вилояти Хатлон) рафтор карда, Хоразмшоҳ Олтунтошро барои забти Бухоро равона кард. Алитегин баъди шикастхӯрӣ ва таъқиботи зиёд, ахиран Олтунтошро дар муҳорибаи назди Дабусия шикаст дода, бо Ғазнавиён аҳдномаи дӯстӣ баст. Баъдан Қарохониён бо роҳи пинҳонӣ Салҷуқиёнро ба муборизаи зидди Ғазнавиён таблиғ мекарданд.
Муносибати Ғазнавиён дар ғарб бо Бувайҳиён чандон дӯстона набуд. Дар аҳди Маҳмуди Ғазнавӣ бо мақсади барқарор кардани муносибатҳои дӯстона ҳайати намояндагони Ғазнавиён ба дарбори Баҳоуддавла ва Султонуддавла фиристода шуд, то дар вақти тохтутоз ба Ҳинд Бувайҳиён дар Хуросон мушкиле эҷод накунанд. Сипас, волии Рай Сайидахотун бо ҷавоби рад ба номаи Маҳмуд мустақилии Бувайҳиёнро дар баробари дарбори Ғазна ҳифз кард. Баъди фавти Сайидахотун (1028) Рай ба қаламрави Ғазнавиён ҳамроҳ карда шуд. Дар аҳди Масъуд низ тохтутоз ба қаламрави Бувайҳиён идома ёфта, Кирмонро муваққатан Ғазнавиён ишғол карданд (1333–34). Зиддияти дарбори Ғазна бо яке аз амирони бувайҳӣ – Абуҷаъфар Муҳаммад (писари Коку) то охири ҳукумати Ғазнавиён идома дошт.
Муносибати Ғазнавиён бо Зиёриён то давраи фавти Вушмгир ибни Зиёр дӯстона буд. Маҳмуд дар ибтидо аз даъвои ҷонишинии Доро ибни Қобус, ки дар давраи ҳукмронии падараш ба дарбори Ғазнавиён паноҳ бурда буд, пуштибонӣ мекард, вале баъди ба сари қудрат омадани Манучеҳр (1013–32) аморати ӯро ба расмият шинохт. Манучеҳр баъди издивоҷ бо духтари Маҳмуд якчанд бор сипоҳи Зиёриёнро ба ёрии Ғазнавиён фиристод. Зиёриён аз давраи ҳукмронии Манучеҳр мустақилии худро дар баробари Ғазнавиён аз даст доданд.
Ҷангҳо бо Салҷуқиён
[вироиш | вироиши манбаъ]Муносибати Ғазнавиён дар шимол бо Салҷуқиён аз давраи Маҳмуд ба роҳ монда шуд. Маҳмуди Ғазнавӣ баъди ҳабси пешвои Салҷуқиён – Исроил ибни Салҷуқ беш аз 4 ҳазор хонаводаи туркманро бар хилофи раъйи аҳли дарбор дар Хуросон сокин намуд. Пас аз марги Маҳмуд туркманҳо бо истифода аз зиддияту ихтилофи дарбори Ғазнавиён даст ба саркашӣ ва ғорати мардуми Хуросон заданд. Салҷуқиён баъди якчанд задухӯрд (1037–39), ниҳоят лашкари султон Масъудро дар саҳрои Дандонақон (23 майи 1040) торумор карда, ба салтанати чилсолаи Ғазнавиён дар Хуросон хотима доданд. Масъуд пас аз шикасти Дандонақон ҳангоми сафари Ҳиндустон аз ҷониби ғуломонаш ғорат ва дастгир шуда, бародараш Муҳаммад ба тахт нишаст. Баъди қатли Масъуд аз ҷониби писарони Муҳаммад, писараш Мавдуд (1041–49) дар муҳорибаи назди Данпур лашкари Муҳаммад ва фарзандонашро шикаст дода, ба тахт нишаст. Мавдуд баъди нокомӣ дар муборизаи зидди Салҷуқиён бо онҳо робитаи хешовандӣ барқарор карда, духтари Чағрибекро ба ақди никоҳ даровард. Пас аз Мавдуд, писари дигари Масъуд – Алӣ (1049–1051) бар тахт нишаст, вале дар натиҷаи табаддулоти Абдуррашид ибни Маҳмуд (1051–1053) сарнигун гардид. Абдуррашид баъди муборизаҳои тӯлонӣ бо Салҷуқиён аз ҷониби яке аз сарлашкаронаш – Туғрал ба қатл расида, Ғазнавиён муваққатан аз ҳукумат маҳрум гаштанд. Баъди кушташавии Туғрал Ғазнавиён бо сарварии Фаррухзод ибни Масъуд (ҳукмронӣ 1053–59) бори дигар тахти меросии худро соҳиб шуданд. Ихтилофоти Ғазнавиён бо Салҷуқиён дар замони ҳукмронии Султон Иброҳим (1059–99) аз нав оғоз гардида, баъдан бо издивоҷи Масъуди III (1099–1115) бо духтари Маликшоҳи Салҷуқӣ даргириҳои ҷонибҳо муваққатан хотима ёфтанд. Иброҳими Ғазнавӣ аз ихтилофоти дохилии хонадони Салчуқиён истифода бурда, баъзе мулкҳои собиқи Ғазнавиён – Кундуз, Валволиҷ, Толиқон ва вилояти Тахористону Бадахшонро бори дигар ишғол намуд.
Таназзули давлат
[вироиш | вироиши манбаъ]Таназзули давлати Ғазнавиён Дар поёни салтанати Масъуди III (1099–1115) ва кашмакашҳои дохилии миёни бародарон Шерзод (1115), Малик Арслон (1115–1118) ва Баҳромшоҳ (1118–1152) суботи сиёсӣ дар давлати Ғазнавиён аз байн рафт. Дар давраи шиддати муборизаҳои дохилӣ султон Санҷари Салҷуқӣ бо мақсади пуштибонии Баҳромшоҳ ба Ғазна лашкар кашида, ниҳоят Малик Арслонро аз тахт сарнигун кард (1118). Аз давраи ҳукмронии Баҳромшоҳ робитаи Ғазнавиён бо Ғуриён низ мураккаб гардид. Баҳромшоҳ пас аз чанд мубориза ва шикаст ахиран бар Ғуриён пирӯз гашта (1149), амири Ғур Сайфуддинро ба қатл расонд. Амири Ғуриён Алоуддин барои қасоси бародари худ ба Ғазнин лашкар кашида, пойтахти Ғазнавиён-ро оташ зад. Охирин намояндагони хонадони Ғазнавиён Хусравшоҳ (1152–1160) ва Хусравмалик (1160–1186) зери фишору таъқиби Ғуриён пойтахти Ғазнавиён-ро ба Лоҳур интиқол доданд. Баъди ишғоли Лоҳур аз ҷониби Ғиёсуддини Ғурӣ (1186) охирин султони ғазнавӣ Хусравмалик (1160–1187) ба асорат афтода, дар Фирӯзкӯҳ ба қатл расид. Ҳамин тавр, салтанати 224-солаи Ғазнавиён ба поён расида, ба ҷои он давлати тоҷикбунёди Ғуриён ба арсаи таърих омад.
Илм ва фарҳанг
[вироиш | вироиши манбаъ]Илм ва фарҳанг дар замони Ғазнавиён Бо вуҷуди тохтутозҳои низомӣ Ғазнавиён ба сохтмон ва ташкили марказҳои фарҳангӣ таваҷҷуҳи хосса доштанд. Дар замони Ғазнавиён биноҳо ва кӯшкҳои зиёде дар пайравии сабки меъмории давраи сомонӣ дар Ғазнин, Балх, Нишопур, Марв, Ҳирот, Буст, Рай, Зузан, Ҳулбук қомат афрохтанд: кӯшкҳои Шоҳ, Маҳмудӣ дар Афғоншол, Давлат, Сапед, Хоҷаи Бузург Абулаббоси Исфароинӣ дар деҳаи Оҳангарон (Ғазнин), Боғи Аднонӣ (Ҳирот), Дари Абдулаъло (Балх), Ҳасанак (Нишопур), Дашти Лангон (Буст). Ба қавли Байҳақӣ, сохтмони кӯшки Масъудӣ дар тӯли сол бо маблағи зиёд анҷом ёфта буд. Масҷидҳои Арӯсулфалаки Ғазнин, масҷиди ҷомеи Нишопур, масҷидҳои Балх, Деҳистон (Машҳади Мисриён) ва Лашкари Бозор аз муҳимтарин осори меъмории аҳди Ғазнавиён буда, харобаҳои баъзе аз онҳо то имрӯз боқӣ мондаанд. Дар ш-ҳои Ғазнин, Балх, Нишопур, Ҳирот, Буст, Лоҳур мадрасаҳои бисёре амал мекарданд. Ба қавли Байҳақӣ, танҳо дар Хатлон беш аз 20 мадраса фаъолият дошт. Дар давраи Ғазнавиён оромгоҳҳои Имом Ризо дар Санободи Тӯс, Гунбади Қобус дар Гургон, Абусаиди Абулхайр дар Майҳана, мақбараи Султон Маҳмуд дар Ғазнин бунёд ва бозсозӣ шуданд. Ғазнавиён барои нишон додани қудрат ва шукӯҳи дарбор ба шеъру адаб таваҷҷуҳ зоҳир мекарданд. Зербинои асосии равнақи адабиёти форс-тоҷик дар аҳди Ғазнавиён маҳз аз ҷониби донишмандони замони Сомониён, чун Рӯдакӣ, Дақиқӣ ва дигарон гузошта шуда буд, ки дар симои ворисони онҳо Фирдавсӣ, Фаррухӣ ва Унсурӣ ба камол расид. Бо вуҷуди он ки баъди таназзули давлати Сомониён ҳанӯз ҳаёти адабии Мовароуннаҳр дар дарбори Чағониён хомӯш нашуда буд, аксари шоирони минтақа баъди як муддати иртибот бо амирони маҳаллӣ ё худро ба дарбори Ғазнавиён пайвастанд (Манучеҳрӣ, Фаррухӣ, Лабибӣ), ё бо шоирони доираи адабии Ғазнӣ доимо дар робита буданд (Ғазоирӣ). Хусусан баъди ишғоли Хоразм аз ҷониби Ғазнавиён аксари намояндагони илму адаби он ба доираи адабии Ғазнӣ пайвастанд. Дарбори Ғазнавиён дар ш-ҳои Ғазна ва баъдан Лоҳур ба доираҳои илмӣ ва адабии минтақа табдил ёфта, ба ақидаи Давлатшоҳи Самарқандӣ, дар рикоби Султон Маҳмуд шоирони бисёре вуҷуд доштанд, ки пешвои онҳо Унсурӣ буд. Дар замони Масъуд доираи адабии замони падараш ҳарчанд нигоҳ дошта шуд ва шоирони наве ба мисли Зинатӣ хеле навозишҳо диданд, вале аз рӯи ишораи Манучеҳрӣ дар қасидаи «шарҳи шикоят» ва нигоштаи Байҳақӣ бозори фазлу адаб ва шеър касод шуда буд. Баъди фавти Масъуд доираи адабии Ғазнӣ як муддат рӯ ба парокандагӣ оварда, шоироне ба мисли Асҷадӣ бо умеди ризқу рӯзӣ ба дарбори Салҷуқиён рӯ оварданд. Сукути адабии доираи адабии Ғазнавиён дар аҳди Иброҳим ибни Масъуд хотима ёфт ва ба қавли Байҳақӣ баъди даъвати Абуҳанифаи Искофӣ ба дарбори султон, дигар шоирон баъди ҳафт соли бетарбияту бозҷуст мондани худ дигарбора қасида гуфтанд ва сила ёфтанд.
Густариши адабиёти форсӣ дар Ҳинд
[вироиш | вироиши манбаъ]Аз нимаи дуюми асри 11 доираи адабии Лоҳур равнақ ёфта, дар ин маркази адабии Ғазнавиён бузургони адабиёти форс-тоҷик Абулфараҷи Рунӣ, Масъуди Саъди Салмон ва дигарон ба воя расиданд. Дар шабнишинӣ ва базмҳои дарбории Маҳмуд ва Масъуд шоирон бадеҳатан шеър суруда, дар ин ҳозирҷавобӣ санъату маҳорати онҳо дар назди аҳли маҷлис маълум мегардид. Аксари шоирони аҳди Ғазнавиён дар пайравӣ ва таъсирпазирӣ аз Рудакӣ шеър сурудаанд. Дар давраи Ғазнавиён ба ғайр аз ривоҷи жанрҳои маъмули шеърӣ, ҳамчунин жанрҳои нави шаҳрошӯб, ҳабсиёт, муҷобот, мусаммат, муҳоҷот ва Ғазнавиён пайдо шуданд. Дар назми дарбории Ғазнавиён ба осори қаҳрамонӣ ва асотирии гузаштагон, ба мисли «Шоҳнома» муносибати манфӣ боздид шуда, шоирони замон Унсурӣ, Фаррухӣ ва дигарон ситоиши амалиёти низомӣ ва воқеаҳои хунинро дар муқобили қаҳрамонии паҳлавонон ва ҳунари хусравони гузашта беҳтар маънидод кардаанд. Шеърҳои мадҳияи пандомез чандон ба Ғазнавиён писанд набуд, аз ҷумла Масъуди Розӣ ба хотири шеъри мадҳияш дар васфи Масъуд ба Ҳиндустон бадарға шуда буд:
Мухолифони ту мӯрон буданду мор шуданд,
Барор зуд зи мӯрони моргашта димор!
Мадеҳ замоншон з-ин бешу рӯзгор мабар,
Ки аждаҳо шавад, ар рӯзгор ёбад мор!
Дар замони Ғазнавиён адибону донишмандони бисёре, ба мисли Масъуди Саъди Салмон, Хатибӣ, Абулфараҷи Рунӣ, Атои Яъқуб ва дигарон бо ҳар навъ туҳмату иғво таъқиб ва зиндонӣ шуда буданд. Намояндагони машҳури илму адаби дарбори Ғазнавиён Абурайҳони Берунӣ, Умари Хайём, Муҳаммади Ғаззолӣ, Абулфазли Байҳақӣ, Носири Хусрави Қубодиёнӣ, Абдулҳайи Гардезӣ, Унсурӣ, Фаррухӣ, Масъуди Розӣ, Асҷадӣ, Зайнабии Алавӣ, Манучеҳрӣ, Абуҳанифаи Искофӣ, Ғазоирии Розӣ, Масъуди Саъди Салмон, Абуабдуллоҳ Рӯзбеҳи Нукатӣ, Мухтории Ғазнавӣ, Хатибӣ, Рошидӣ, Уторидӣ, Баҳромӣ, Айюқӣ, Асадӣ, Зинатӣ ва дигарон дар пешрафти тамаддуни асримиёнагии форс-тоҷик саҳми арзанда гузоштаанд. Ҳамзамон бо муҳоҷирати пешвоёни тариқат ва орифони бузург ба Ҳинд тасаввуф ва ирфон низ ба Ҳинд роҳ ёфт. Берунӣ дар Лоҳур пас аз фарогирии забони санскрит асараш «Мо ли-л-Ҳинд»-ро таълиф намуда, адён, фалсафа, адабиёт, нуҷум, риёзиёт, қонунҳо ва маросими мардумии Ҳинди қадимро ба ҷаҳони асримиёнагӣ муаррифӣ кард. Дар замони Ғазнавиён осори зиёди таърихӣ, аз қабили «Таърихи Байҳақӣ», «Зайну-л-ахбор», «Таърихи Яминӣ», таърихию эпикӣ: «Хингбуту Сурхбут», «Шодбаҳру Айнулҳаёт», «Вомиқу Азро», «Варқаву Гулшоҳ», достонҳои эпикию таърихӣ: «Маҳмуднома», «Давлатнома», «Тоҷу-л-футӯҳ», достонҳои паҳлавонию қаҳрамонӣ: «Барзунома», «Бежаннома» ва Ғазнавиён таълиф ёфта, анъанаи таърихнигории форсии Мовароуннаҳру Хуросон ба Ҳинд интиқол ёфт. Хидмати Ғазнавиён дар густариши забон ва илму адаби форс-тоҷик, ҳифзи урфу одат, расму ойин, дину мазҳаб, фарҳанги мардумӣ, ки дар замони Сомониён ташаккул ёфта буданд, назаррас аст.
.
Намояндагони сулола
[вироиш | вироиши манбаъ]- Алптегин
- Сабуктегин (997—998)
- Маҳмуди Ғазнавӣ (998—1030)
- Муҳаммад (1030)
- Масъуди I (1030—1041)
- Мавдид (1041—1048)
- Масъуди II (1049)
- Алӣ Абулҳасан (1049—1051)
- Абдуррашид (1051—1099)
- Масъуди III (1099—1115)
- Шерзод (1115—1116)
- Арслон (1116—1117)
- Баҳромшоҳ (1117—1153)
- Хусравшоҳ (1153—1160)
- Хусрав Малик (1160—1187)
Эзоҳ
[вироиш | вироиши манбаъ]Адабиёт
[вироиш | вироиши манбаъ]- Ғазнавиён / С. Муллоҷон // Ғ — Дироя. — Д. : СИЭМТ, 2016. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир Н. Амиршоҳӣ ; 2011—2023, ҷ. 5). — ISBN 978-99947-33-67-5.
- Ғазнавиён // Энциклопедияи Советии Тоҷик : [дар 8 ҷ.] / сармуҳаррир А. С. Сайфуллоев. — Д. : СИЭСТ, 1978—1988.