Jump to content

Рӯихати кишварҳои форсизабони таърихӣ

Мавод аз Википедиа — донишномаи озод

Феҳристи давлатҳои таърихии форсизабон

[вироиш | вироиши манбаъ]

Аз асри XII сар карда, забони форсӣ на танҳо миқёси истифодабарии хешро зиёд кардааст, балки инчунин ҷойивазкунии забони адабии арабӣ ва ҷуғрофиёи паҳншавиро ба таври назаррас тавсеа медиҳад. Он забони маъмулии аҳолии Эрони Бузург ва дар тамоми шарқи ҷаҳони ислом, аз Анатолия то шимоли Ҳиндустон мегардад. Ҳамчун забони расмии сулолаи Хуросонии Сомониён арзи ҳастӣ намуда маҳз дар замони Сомониён забони форсӣ аз амирони Сомониён пуштибонии васеъ дарёфт, ки ин ба азбайнравии забонҳои шарқии эронӣ кумак кард. Форсӣ на танҳо забони идоракунии маъмуриро аз даст надодааст, балки дар адабиёти бадеӣ ва адабиёти илмӣ дар асрҳои оянда, вақте ки ҳукуматдорони аслашон турктабор (сулолаҳои Ғазнавиён, Салҷуқиён, Усмониён, Хоразмшоҳиён, Темуриён, Бобуриён, Сафавиён, Коҷориён ва дигарон) сари қудрат буданд, боқӣ монда нашъу намо кардааст. Маҳз дар давоми асрҳои Х - XIV эҷодкории дар ҷаҳон машҳур, шоирони форсизабон аз қитъаҳои гуногуни мамолики шарқ ва ҷаҳони мусалмонон, мероси оламшумулеро офаридаанд, ки ба мероси классикии адабиёти ҷаҳон ворид гардидааст: Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Хайём, Носири Хусрав, Низомӣ, Саъдӣ, Ҷалолуддини Румӣ, Аттор, Ҳофиз, Ҷомӣ, Деҳлавӣ ва бисёр дигарон.

Забони форсӣ ҳамчун забони муоширати байналмилалӣ ва ҳамчун забони адабӣ ба таври васеъ истифода мешуд, аз ҷумла дар минтақаҳое, ки гӯяндагони он ҳеч гоҳ аксарияти аҳолиро ташкил намедоданд. Дар Осиёи Миёна лаҳҷаҳои гуфтугӯии тоҷикӣ, ки аз ҷониби забонҳои туркӣ танг карда мешуданд, сарчашмае ба зеризаминаи забонҳои туркӣ ӯзбекӣ ва туркманӣ гардиданд ва адабиёти форсӣ ба ташаккули забони адабии чағатойӣ таъсири мустақим дошт. Дар канори дигари ҷаҳони шарқӣ Салҷуқиён ва ҳокимони имперотурии Усмонӣ, ки баъзеашон шоирони маъруфи форсизабон буданд, дар тӯли асрҳо форсии адабиро сарпарастӣ мекарданд ва таъсири форсӣ ба забони туркии усмонӣ хеле бузург буд. Дар Ҳиндустон, забони форсӣ аз ҷониби султонҳои мусулмон сарпарастӣ карда шуда, аз Ғазнавиён (асри X) сар карда, ҳамчинчунин наслҳои ТемуриёнБобуриён буданд. Забони урдуи Ҳиндустон зери таъсири назарраси забони форсӣ рушд кардааст, то кунун ин таъсир дар забони гуфтугӯии аҳолӣ дар саросари Ҳиндустони Шимолӣ намоён аст. Марказҳои аслии забони форсии Хуросон (асрҳои IX - XII) баъди забтшавии он аз ҷониби туркҳо ва муғулҳо тадриҷан хароб шуданд. Марказҳои ҳаёти адабӣ ба ғарб, ба Форс, ба "Ироқи форсӣ" (Эрони муосир), Озарбойҷон ва минбаъд ба Осиёи Хурд (асрҳои XIII - XVI), ки дар он ҷо лаҳҷаҳҳои хуроснии дарӣ ҳанӯз талаффуз нашуда буданд (лаҳҷаҳои сершумори форсии эронӣ нигоҳ дошта мешаванд ва ҳанӯз ҳам вуҷуд доранд). Забони адабӣ ба тағйирот дучор шуда, "хусусиятҳои ғарбиро" бештар мегирад. Боз як шохаи "шарқии" анъанаҳои ҳаёти адабӣ дар байни мусалмонони Ҳиндустон қавӣ шудааст.

Ин феҳристи давлатҳо ва сулолаҳои таърихиро, сарфи назар аз пайдоиш, ки онҷо забони форсӣ мақоми расмӣ дошт ё ин забон васеъ истифода мешуд, дарбар мегирад.

Эрони Бузург

[вироиш | вироиши манбаъ]

Сулолаҳои форсӣ-тоҷикӣ

[вироиш | вироиши манбаъ]
Номгузорӣ Пойтахт Давраи мавҷудият Забонҳо Харитаи таърихӣ
Мулки Уструшан Бунҷикат Асри IV - 893 Суғдӣ
Форсӣ
Давлати Тоҳириён Марв
Нишопур
821873 Форсӣ
Давлати Саффориён Заранҷ
Нишопур
873900 Форсӣ [1]
Арабӣ
Давлати Сомониён Самарқанд дар солҳои 819892,
Бухоро дар солҳои 892999
819999 Форсӣ ( ҳукми расмӣ ва динӣ / забони модарӣ ),[2][3]
Арабӣ ( қарори динӣ ) [4]
Давлати Саҷидҳо Ардабил 889929 Форсӣ
Давлат Зиёридҳо Исфаҳон
(931935)
Рей
(935–943)

Гургон
(943-1035)
Омул
(1035-1090)
9301090 Форсӣ

Гилонӣ

Мозандаронӣ
Давлати Бӯйиҳо Шероз
Теҳрон
9341062 Форсӣ
Давлати Ғуриён Фирузкӯҳ
Ҳирот
Ғазнӣ (1170 -121215)
Лоҳур (1186-1215)
8791215 Форсӣ [5]
Давлати Куртҳои Ҳирот Ҳирот 12441381 Форсӣ
Давлати Сарбадорон Сабзавор 13371381 Форсӣ
Давлати Салгуриён Шероз 11481282 Форсӣ
Туркӣ
Давлати Бовандиён Ардабил
(651-1074)
Сорӣ
(1074-1210)
Омул
(1238–1349)
6511349 Мозандаронӣ
Форсии миёна
Форсӣ
Давлати Бовандиён Шероз 11481282 Форсӣ
Туркӣ
Давлати Хотаки Қандаҳор
Исфаҳон
17091738 Пушту
Форсӣ
Давлати Падуспанидҳо Номаълум 6551598 Форсӣ
Забонҳои Каспий
Сулолаи Афросиёб Омул
Фирузкӯҳ
13491504 Форсӣ
Мозандаронӣ
Давлати Зенд Шероз 17511794 Форсӣ

Сулолаҳои туркӣ-форсӣ

[вироиш | вироиши манбаъ]
Номҳо Пойтахт Давраи мавҷудият Забонҳо Харита
Ғазнавиён Ғазнӣ
(9631151)
Лоҳур
(11511187)
9771186 Форсӣ
Қарохониён Балосоғун
Самарқанд
Узгенд
Қошғар
( 11511187 )
9401212 Форсӣ

Туркӣ

Хонигарии Қарохониёни Ғарбӣ Самарқанд 10401212 Форсӣ
Туркӣ
Салҷуқиён Нишопур (1037-1043)

Рей (1043-1051) Исфаҳон (1051–1118) Ҳамадон дар (Ғарб) (1118–1194) Марв дар (Шарқ) (1118-1153)

10371194 Форсӣ
Хоразмшоҳиён Гурганҷ 1097-1220
1212-1220 Самарқанд
1220-1221 Ғазнӣ
1221-1224 Деҳлӣ
1224-1231 Табриз
10971231 Форсӣ
Кара-Коюнлу Табрез 13751468 Форсӣ, Оғузӣ, Арабӣ, Курдӣ, Арманӣ [6]
Ак-Коюнлу Диярбакир (1453-1471)
Табрез (1468-1478)
Бағдод
14681501 Форсӣ
Темуриён Самарқанд (1370-1405),
Ҳирот (1405-1507)
13701507 Форсӣ
Давлати Афшориҳо Машҳад 17361796 Забони порсӣ (расмӣ; забони мурофиаи судӣ; маъмурияти шаҳрвандӣ ва молиявӣ) [7][8]
Туркӣ (маъмурияти ҳарбӣ) [9]
Сафавиён Табрез (1501-1555)
Қазвин (1555-1598)
Исфаҳон (1598-1736)
Соли 15011722 / 1736 Форсӣ
Озарбойҷонӣ
Давлати Коҷориён Теҳрон 17891925 Форсӣ
Озарбойҷонӣ

Сулолаҳои туркӣ-муғулӣ

[вироиш | вироиши манбаъ]
Номҳо Пойтахт Давраи мавҷудият Забонҳо Харитаи
Давлати Хулагуиён Мегара
Табрез
Султониё
12561335 Форсӣ
Муғулӣ
Хонигарии Бухоро Бухоро 15001785 Форсӣ
Узбекӣ
Аморати Бухоро Бухоро 17851920 Форсӣ
Узбекӣ
Хонигарии Қӯқанд Қӯқанд 17091876 Форсӣ
Узбекӣ
Хонии Хива Хива 15121920 Форсӣ
Узбекӣ
Номҳо Пойтахт Давраи мавҷудият Забонҳо Харитаи
Cултонияти Қуниё Никеё (10771096)
Қуниё (10961307)
10771307 Форсӣ

Қитъаи нимҷазираи Ҳиндустон

[вироиш | вироиши манбаъ]
Номҳо Пойтахт Давраи мавҷудият Забонҳо Харита
Cултонияти Деҳлӣ Лоҳур (1206-1210)
Бадайун (1210-1214)
Деҳлӣ (1214-1327)
Давлатобод (1327–1334)
Деҳлӣ (1334-1506)
Агра (1506-1526)
12061555 Форсӣ
Cултонияти Баҳманӣ Гулбарга (1347-1425)
Бидар (1425-1527)
13471527 Форсӣ
Cултонияти Бангола Гаур
Сонаргаон
Панду
13521576 Форсӣ ( суд ва дипломатия )
Бенгалӣ ( гуфтугӯй )
Арабӣ ( динӣ )
Cултонияти Аҳмаднагар Аҳмаднагар, Харки, Давлатобод 14901636 Форсӣ ( расмӣ ) [10]
Дакинӣ
Маратҳӣ
Cултонияти Гуҷарот Анахилвар, Аҳмадобод, Муҳаммадобод 14071573 Форсӣ



Гуҷароти қадимӣ
Cултонияти Бидар Бидар 15271619 н Форсӣ ( расмӣ )
Урду
Cултонияти Биҷапур Биҷапур 14901686 Форсӣ ( расмӣ ) [11]
Декан Урду [12]
Cултонияти Голканд Голканд
Ҳайдаробод
15121687 н Форсӣ (расмӣ)
Телугу
Урду
Декан
Муғулони Бузург Агра (1526-1571)
Фатҳпур Сикри (1571-1585)
Лоҳур (1585-1598)
Деҳлӣ (1598-1857)
21 апрели соли 152621 сентябри 1858 Форсӣ (расмӣ ва судӣ; забони судӣ) [13][14]
Чағатойӣ
Урду (гуфтугӯ)
Имперотурии Дуронӣ Қандаҳор (1747-1773 / 1774)
Кобул (1773 / 1774-1823)
17471823 Форсӣ
Пушту
Вилояти Ҳайдаробод Аурангобод (1724-1763)
Ҳайдаробод (1763-1948)
17241948 Форсӣ
Урду, телугу, маратҳӣ, каннада
Калат (Хонигарӣ) Калат 16381952 Форсӣ
Брауӣи

Кишварҳои дигар

[вироиш | вироиши манбаъ]
Номҳо Пойтахт Давраи мавҷудият Забонҳо Харита
Хонигарии Талиш Ланкарон 17471841 Форсӣ (расмӣ)
Талишӣ
Давлати Шервоншоҳон Шемаха 861 - 1192Боку (1192-1538) 8611538 Форсӣ (расмӣ)
Арабӣ

Инчунин нигаред

[вироиш | вироиши манбаъ]
Номҳо Пойтахт Давраи мавҷудият Забонҳо Харита
Ҷумҳурии Халқии Советии Бухоро Бухоро 19201924 Узбекӣ, форсӣ
Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон дар ҳайати Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Ӯзбекистон Бухоро (1925); Самарқанд (1925-1930); Солҳои 1924-1929 Узбекӣ, форсӣ

Давраи навтарин

[вироиш | вироиши манбаъ]
Номҳо Пойтахт Давраи мавҷудият Забонҳо Харита
Афғонистон Кобул Форсӣ (Дарӣ)



Пушту
Эрон Теҳрон Форсӣ
Тоҷикистон Душанбе Тоҷикӣ
  1. World Eras. Persian Prose Literature(англ.)(пайванди дастнорас — таърих). HighBeam Research (September 3, 2012) (2002). 14 июли 2017 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 2 май 2013.
  2. Elton L. Daniel, History of Iran, (Greenwood Press, 2001), 74.
  3. Paul Bergne (15 June 2007). The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic. I.B.Tauris. pp. 6–. ISBN 978-1-84511-283-7. 
  4. Frye, 1975, p. 145.
  5. The Development of Persian Culture under the Early Ghaznavids, C.E. Bosworth, Iran, Vol. 6, (1968), 35;;"Like the Ghaznavids whom they supplanted, the Ghurids had their court poets, and these wrote in Persian
  6. Кембриджская история Ирана (The Cambridge History of Iran), том VI, стр. 154:
  7. Katouzian, Homa (2003). Iranian History and Politics. Routledge. p. 128. ISBN 0-415-29754-0. Indeed, since the formation of the Ghaznavids state in the tenth century until the fall of Qajars at the beginning of the twentieth century, most parts of the Iranian cultural regions were ruled by Turkic-speaking dynasties most of the time. At the same time, the official language was Persian, the court literature was in Persian, and most of the chancellors, ministers, and mandarins were Persian speakers of the highest learning and ability. 
  8. HISTORIOGRAPHY vii. AFSHARID AND ZAND PERIODS – Encyclopaedia Iranica. — «Afsharid and Zand court histories largely followed Safavid models in their structure and language, but departed from long-established historiographical conventions in small but meaningful ways.»
  9. Axworthy, Michael (2006). The Sword of Persia. I.B. Tauris. pp. 5, 45, 70, 80, 157, 279. ISBN 1-84511-982-7. 
  10. Brian Spooner and William L. Hanaway, Literacy in the Persianate World: Writing and the Social Order, (University of Pennsylvania Press, 2012), 317.
  11. BĪJĀPŪR – Encyclopaedia Iranica(англ.). www.iranicaonline.org. Encyclopedia Iranica. — «The official language of the court at Bījāpūr during the ʿĀdelšāhī period and until the end of Mughal rule in 1274/1858 was Persian. Indeed, Yūsof ʿĀdelšāh (895-916/1489-1510) and his son Esmāʿīl themselves wrote poetry in Persian, Esmāʿīl under the pen name Wafāʾī. The ʿĀdelšāhīs established Shiʿism in Bījāpūr and actively encouraged the immigration of Persian writers and religious figures.»  8 феврали 2017 санҷида шуд.
  12. Satish Chandra. Medieval India: From Sultanat to the Mughals, Part II, (Har-Anand, 2009), 210.
  13. Elizabeth A. Bohls. Romantic Literature and Postcolonial Studies. — Edinburgh: Edinburgh University Press, 2013. — С. 128. — 206 с. — ISBN 0748641998.
  14. Candice Goucher, Linda Walton. World History: Journeys from Past to Present. — Edinburgh: Routledge, 2013. — С. 401. — 768 с. — ISBN 1135088284.