Иқлими Тоҷикистон
Иқлими Тоҷикистон — иқлиме башиддат қорраӣ[1] ва дар остонаи манотиқи нимагармсерӣ ва муътадил ба далели мавқеияти ҷуғрофиёии он дар қораи Авруосиё аст. Ба таври куллӣ нимагармсерӣ бо навасонот қобили таваҷҷуҳи рӯзона ва фасли дамои ҳаво, борандаги кам, ҳавои хушк ва пӯшиши камабр[2].
Вижагиҳои куллӣ
[вироиш | вироиши манбаъ]Иқлими Тоҷикистон вобаста ба омилҳои табиӣ аз ҳад зиёд гарм ва хушки континенталӣ мебошад, ба омилҳои табиию ҷуғрофиёии зерин вобаста мебошад[3]:
- мавқеи ҷуғрофиёии Тоҷикистон дар канори арзи шимолии минтақаи субтропикӣ;
- хусусияти хосси гардиши умумии атмосфера;
- мавқеи Тоҷикистон дар дохили қитъаи Авруосиё.
Дар байни омилҳои иқлимташкилдиҳанда мавқеи ҷуғрофиёӣ аҳаммияти аввалиндараҷа дорад. Онро пеш аз ҳама дар кадом арзи ҷуғрофиёӣ воқеъ гардидани минтақа муайян менамояд. Ҳудуди Тоҷикистон дар байни арзҳои 36°40 ва 41°05 арзи шимолӣ дар канори шимолии минтақаи субтропикии Нимкураи шимолӣ ҷойгир аст. Иқлими он асосан хушк (континенталӣ) буда, боду ҳавояш зуд-зуд иваз мешавад. Зимистони хунук, баҳори серборон ва тобистони хушки Тоҷикистон бо якдигар зуд иваз мешаванд. Тағйири И., ба ҳолати дигар гузаштани он ба фарқи сатҳи маҳал аз с. б. вобаста аст. Барои водиҳои пасти Тоҷикистон иқлими субтропикӣ, дар минтақаи миёнакӯҳ иқлими муътадили гарм ва иқлими хунук хосси баландкӯҳҳо аст. Хусусияти иқлими Тоҷикистон афканиши зиёди нури Офтоб ба сатҳи Замин мебошад. Мувофиқи омор, давомнокии миёнаи солонаи нурафкании Офтоб ба ҳисоби миёна 2 097–3 166 соатро ташкил медиҳад. Зери таъсири он дар рӯи замин қисмҳои таркибии табиат, аз ҷумла, релеф, об, хок, олами набототу ҳайвонот, обҳои дохилӣ, комплекси табиӣ, зироати кишоварзӣ ташаккул ёфтаанд. Нақши И. дар ҷобаҷогузории саноат, шароити зиндагӣ ва саломатии аҳолӣ ниҳоят бузург аст. Бино бар ин, ҳангоми ҷойгиркунӣ, барномарезӣ, истифодаи иншооти ҳидроэнергетикӣ ва саноатӣ, шаҳрсозӣ, кишоварзӣ, нақлиёт, нигаҳдории тандурустӣ хусусият ва таъсири И. ба назар гирифта мешавад. Ҳар қадар кунҷи афтодани нури Офтоб ба маҳал калон бошад, ҳамон қадар сатҳи замии бештар гарм мешавад, агар хурд бошад, мутобиқан кам мешавад. Дар таҳвили зимистон (22 декабр), баландии Офтоб ба кунҷи 28°, дар тобистон ба кунҷи 75° баробар аст. Вобаста ба ин, бузургии миёнаи нурдиҳии солонаи Офтоб дар ҳудуди Тоҷикистон аз 151 (дар назди обанбори Баҳри Тоҷик), то 176,1 ккал/см² (дар пойгоҳи обуҳавосанҷии пиряхи Федченко, ки дар баландии 4 169 м ҷой гирифтааст) фарқ мекунад. Аммо афканиши нури Офтоб ба сатҳи Замин на ҳамеша дар ҳама маҳал фақат ба арзи ҷуғрофиёӣ вобаста аст. Зеро дар атмосфераи замин буғи об, абрҳо, чангу ғубор мавҷуд аст, ки як қисми гармӣ ва равшании Офтобро фурӯ мебаранд ва пароканда мекунанд[3].
Ҳудуди Тоҷикистон дар ҷои таъсири якчанд ҷараёни шиддатноки гардиши атмосферӣ воқеъ аст. Яке аз онҳо антисиклони сибирӣ дар фасли зимистон мебошад. Мавҷҳо (анбӯҳ)-и сард аз Арктика то ҳудуди ҷанубии Тоҷикистон мерасанд, аммо кӯҳҳо, ки кишварро аз шимолу шарқ иҳота кардаанд, барои вуруди ҳавои сард монеъ мешаванд. Вуруди ҳавои сард дар фасли зимистон, маъмулан, дар натиҷаи нуфузи анбӯҳи ҳавои гармсерӣ рух медиҳад. Ҷараёни муҳимми дигари атмосферӣ – афсурдагии (пастшавии) ҳарорати тобистонҳо бештар аст. Ба шаклгирии он наздикии биёбонҳо ва кӯҳҳои баланд мусоидат карда, ба он ҳавои соф, хушк ва хеле гарм хос аст. Кӯҳҳои Қурама, Туркистон, Зарафшон ва Ҳисор, ки ба тарзи арзӣ тӯл кашидаанд, пеши ҳаракати ҷараёни ҳавои хушки шимолӣ ва шимолу шарқиро гирифта, барои бевосита ба ғарби водиҳои Фарғона, Зарафшон ва қисми ҷанубии ҷумҳурӣ дохил шудани он монеъ мешаванд.
Анбӯҳи ҳавое, ки дар ин ё он ноҳия доимӣ ё дар давоми ягон фасли сол ҳукмрон аст, намуди иқлимро муайян мекунад. Бо таваҷҷуҳ иваз шудани таъсири анбӯҳи гуногуни ҳаво вобаста ба фаслҳои сол ба сабаби дар маркази қитъаи Авруосиё ва аз уқёнусҳо дур воқеъ гардидани Тоҷикистон, иқлими он ниҳоят континенталӣ мебошад. Ҳудуди Тоҷикистон дар зери таъсири ду маркази анбӯҳи ҳавои атмосферӣ қарор дорад: наму нарми атлантикӣ ва хушку сарди арктикӣ. Анбӯҳи ҳавои атлантикӣ ба намуди сиклон, арктикӣ ҳамчун антисиклон амал мекунад. Дар фаслҳои зимистон ва баҳор сиклонҳои ғарбӣ бориши беист меоранд, И. дар зери таъсири ҷараёни ҳамин ду маркази анбӯҳи ҳаво ташаккул меёбад. Анбӯҳи ҳавои арктикӣ дар атрофи кӯли Байкал, ки онро антисиклони Сибир низ мегӯянд, шакл мегирад. Барои он фишори баланд ва ҳавои хушки хунук хос аст. Зимистон он аз қисми шимолии Осиёи Миёна мегузарад, бо таъсири он фишори атмосферӣ аз шимол ба ҷануб торафт паст мешавад. Яъне дар ҳолати дар сари роҳи ҷараёни антисиклони Сибир вуҷуд надоштани садди табиӣ он бе мамониат то доманакӯҳҳои Осиёи Миёна, аз ҷумла Тоҷикистон ҳаракат мекунад. Ҳангоми аз болои силсилакӯҳҳо (тавассути ағбаҳо) ҳаракат карда гузаштани он ва ё бо роҳи давродавр ба водиҳо дохил шудан, хосияти худро каме тағйир медиҳад ва таъсираш нисбатан суст мешавад.
Дар баробари фаро расидани мавсими гармӣ қитъаи Авруосиё хеле гарм мешавад. Дар ин вақт антисиклони Сибир худ ба худ нест мешавад. Ҷараёни анбӯҳи ҳавои гарму нарме, ки аз уқёнуси Атлантик меояд, ба тамоми Аврупо паҳн гардида, ба самти шарқ ҳаракат мекунад. Ҳамвории Осиёи Миёна тамоми сол дар зери таъсири бодҳои шимолӣ, дар зимистон бодҳои шарқӣ ва дар тобистон шамоли ғарбӣ бартарӣ пайдо мекунад. Дар минтақаи кӯҳҳо, аз ҷумла кӯҳҳои Тоҷикистон он бодҳои дар ҳамворӣ ҳаракаткунанда ба кӯҳҳо бархӯрда, тавассути таъсири онҳо хосияти аввалаи худро тағйир медиҳанд. Муайян шудааст, ки дар ҳудуди Тоҷикистон баробари ба ҳар 100 м боло баромадан ҳарорати ҳаво ба ҳисоби миёна аз 0,5 то 0,8 °С пасттар мешавад, ки ин бештар ба водии Рашт ва Дарвозу Помир хос аст. Барои тағйир ёфтани хосияти ҳавои ба Тоҷикистон аз берун воридшуда самти идома ёфтани силсилакӯҳҳо мақоми хос дорад. Зеро онҳо аз самти ғарб ба шарқ ва ба шимолу шарқ идома ёфта, ҳалқаи сарбастаро ташкил намудаанд. Ин барои дар фасли зимистон бо роҳи давродавр ба водиҳо аз ғарб ба ҷануб ворид шудани ҳавои сарди континенталии арктикӣ ва дар он ҷойҳо муддате банд шуда мондани он мусоидат мекунад. Чунин сарбастагии кӯҳҳо дар шарқ ва шимолу шарқ сабаби дар фасли тобистон дар водиҳо банд шуда истодани ҳавои гарму хушки континенталии тропикӣ мешавад. Мавқеи кӯҳҳо низ ба тақсимоти боришот таъсир мерасонад. Боришот дар ҳамон қисми кӯҳҳо бештар мешавад, ки онҳо нисбат ба ҷараёни ҳавои намии аз самти ғарб воридшуда рӯ ба рӯ бошанд. Дар қисми дигари кӯҳҳо боришот камтар мешавад.
Агар ташаккули иқлими континенталӣ дар ҳудуди Тоҷикистон комилан ба омилҳои умумии ҳосилкунандаи иқлим вобаста бошад, пас тафовути қаламрави иқлими мавзеъҳои алоҳидаи онро шароити маҳаллӣ муайян менамояд. Пеш аз ҳама ба тафовути баландии маҳал, экспозитсияи нишебии силсилакӯҳҳо, самти кашолёбии онҳо, водиҳо, мавқеи мавзеъҳои алоҳида дар шимол ва ё ҷануби Тоҷикистон, хусусияти сатҳи онҳо вобаста аст. Вобаста ба таъсири ин омилҳо дар ҳудуди Тоҷикистон иқлими водиҳо, ҳамвориҳои доманакӯҳӣ, кӯҳҳои баланд ва Помири Шарқӣ ба таври муайян аз якдигар фарқ мекунанд. Дар зери водиҳои шимолии Тоҷикистон ҳарорати миёнаи январ –2 °С, июл қариб 30 °С мешавад. Ҳарорати солона ба ҳисоби миёна вобаста ба баландии маҳал аз +17 °С (дар биёбонҳои гарми ҷанубӣ) то –6 (дар баландкӯҳҳои Помир) аст. Ҳарорати баландтарин дар моҳи июл ва пасттарин дар моҳи январ мушоҳида мешавад. Пасттарин дараҷаи ҳарорати зимистонаи Помири Шарқӣ (Булункӯл) сардтарин – 63 аст. Дар ҷануби кишвар ҳадди аксари ҳарорат ба +47 мерасад. Аз ҷумла, соли 1997 дар ноҳияи Шаҳритус ҳавои гарм бо ҳарорати +40 53 рӯз ва дар ноҳияи Панҷ 26 рӯз идома дошт. Дар имтидоди солҳои 2000–2010 дар водиҳои Тоҷикистон ҳарорати 40 ва баландтар аз он мушоҳида шудааст. Тақр. 75% боришоти солона ба фасли зимистон рост меояд. Дар минтақаҳои кӯҳистон, ки барои дохилшавии анбӯҳи ҳавои намнок кушодаанд, боришот бештар ба назар мерасад. Кӯҳҳои баланд таъсири сояафкании орографӣ дошта, баъзе ноҳияҳои камборишро аз анбӯҳи нам нигоҳ медоранд. Ба онҳо водиҳои амиқу танги кӯҳӣ ва фалот (плато)-и баландкӯҳ дар шарқи Помир, ки дар он ҷо боришоти камтар аз 100 мм хос аст, дохил мешаванд. Дар биёбонҳои пасти гарм, дар ҷануби Тоҷикистон низ бориш кам аст. Ҳадди аксари боришот дар кӯҳҳои Тоҷикистони Марказӣ бештар аз 1 000–1 800 мм аст.
Дар ҳолати ҳарорати миёнаи шабонарӯзӣ аз +15 °С паст нафаромадан дар водиҳои шимолӣ маҷмӯи ҳарорати нури Офтоб 4 000 °С, дар водиҳои ҷанубӣ 5 000-ро ташкил медиҳад. Ин иқлим ба минтақаи субтропикии хушк хос аст, ки дар шароити обёрии маснӯӣ боиси нашъунамои хуби зироат ва дарахтони мевадиҳандаи гармидӯст мегардад. Ба иқлими водиҳо ва ҳамвориҳои доманакӯҳӣ бодҳои гуногуни бурунмарзӣ ва маҳаллӣ низ таъсир мерасонанд. Яке аз ин бодҳо (Фён: олмонӣ Föhn) боди сахт, хушк ва гарми маҳаллӣ буда, бештар дар зимистон аз кӯҳҳо ба водиҳо мефарояд. Дар роҳи худ барфҳоро об мекунад ва сабаби нашъунамои барвақтии наботот мегардад. Гармсел дар фасли гармо ба водиҳо аз биёбонҳои ҳамсоя мевазад, ки он боиси гирифтори офат шудани заминҳои кишоварзӣ мегардад. Дар қисми ҷанубии Тоҷикистон боди «афғон» аз ҷанубу ғарб ва дар қисми шимолӣ боди «Фарғона» аз ғарб мевазад. Дар ин мавзеъҳо ҳарорати миёнаи январ ва феврал аз –14 то –26 °С мерасад. Ҳарорати миёнаи июл ба +4, +15 °С баробар аст (нишондоди умумӣ). Дар фазои кушоди сатҳи баландкӯҳҳо ҳарорати солона (тафовути ҳарорати миёнаи моҳи аз ҳама хунук) 20–22 °С-ро ташкил медиҳад. Баробари рост шудани сатҳи маҳал аз шарқ ба ғарб ва аз шимол ба ҷануб амплитудаи ҳарорат кам мешавад. Аз ҳамин сабаб дар қисми ғарбии кӯҳҳои Тоҷикистон, ки бо қисми шарқии онҳо дар як арз ва баландӣ воқеанд, тобистон салқин, зимистон нисбатан гармтар мебошад. Дар баландкӯҳҳо вобаста ба экспозитсия, хусусияти моилӣ ё ростфароии нишебӣ, тангии дараҳо ва водиҳои байникӯҳӣ маҳалҳои маҳдуди дорои иқлими хос ҳосил мешавад, ки аз фазои умумии иқлими кӯҳҳои баланд фарқ мекунад. Мас., аз сабаби дар нишебии шимолӣ ва ҷанубӣ таҳти кунҷи гуногун афтидани нури Офтоб иқлими онҳо аз якдигар фарқ мекунад. Дар натиҷа, иқлими нишебии шимолии баландкӯҳҳо серун ва қисми ҷанубиаш нисбатан гарм мешавад. Водиҳои баландкӯҳ аз ғарб ба самти шарқ кашол ёфтаанд, кӯҳҳои баланд барои ба водӣ дохил шудани шамолҳои хунуки шимолӣ монеъ мешаванд. Иқлими онҳо бо вуҷуди дар баландии зиёд аз с. б. ҷойгир будан, хеле гарм мешавад. Мас., водии Зарафшон дар баландии бештар аз 1 522 м аз с. б. (шаҳраки Айнӣ), водии Ғунд дар баландии 2 080 м аз с. б. (ш. Хоруғ) воқеъ гардидаанд. Дар ин мавзеъҳо мутобиқан ҳарорати ҳаво тобистон 24,4 °С ва 22,0 °С, зимистон –2,3 °С ва –7,1 °С-ро ташкил медиҳад. Дигар ҷиҳати хосси иқлими Тоҷикистон дар давоми сол дар ҳудуди он нобаробар тақсим шудани бориш мебошад, ки асосан ба бодҳо ва релйефи маҳал вобаста аст. Ба ҳудуди Тоҷикистон бориш қариб комилан аз уқёнуси Атлантик тавассути бодҳои ғарбӣ ворид мешавад. Аз ин ҷиҳат дар нишебиҳои ғарбӣ ва ҷанубу ғарбии силсилакӯҳҳо боришот бештар мешавад. Нишебиҳои шимолӣ ва водию дарёҳое, ки онҳоро кӯҳҳо ва шохаҳои онҳо иҳота кардаанд, камбориш мешаванд. Муайян шудааст, ки бориши аз ҳама зиёд дар минтақаи камбаре, ки ҷанубтари 39° арзи шимолӣ мегузарад (аз қисми ғарбӣ ва ҷанубу ғарбии силсилакӯҳи Ҳисор то силсилакӯҳҳои баланд) мушоҳида мешавад. Ҳудуди онро иқлимшиносон аз байни хатҳои уфуқии 1 000–1 200 м ва 3 000–4 000 м муайян кардаанд. Аз ин минтақа ба боло ва поин миқдори бориш торафт кам мешавад. Аз силсилакӯҳи Ҳисор ба тарафи шарқ намии ҳаво нисбатан кам мешавад. Бино бар ин, дар қисми ҷанубии кӯҳи Дарвоз, нишебиҳои ғарбии кӯҳҳои Ҳазрати Шоҳ ва Вахш то 1 500 мм бориш ба амал меояд. Дар Помири Ғарбӣ аз 800 то 1 500 ва баъзан 1 800 мм, дар кӯҳҳои ҳавзаи дарёи Фон (шохоби чапи дарёи Зарафшон) то 1 300 мм бориш мешавад. Дар минтақаҳои кӯҳӣ ва хамиҳо, ки атрофашонро кӯҳҳои баланд иҳота кардаанд, бориш ниҳоят кам ба назар мерасад. Масалан, дар водии Рашт нисбат ба маҳалли Хоҷаобигарм бориш 3 маротиба камтар мушоҳида мешавад. Дар қисми фарохи водии Зарафшон миқдори бориш аз 300 то 250 мм ва дар мавзеъҳои танги он то 150–200 мм кам мегардад. Дар қисми ҳамвори водиҳои Тоҷикистони Шимолӣ миқдори солонаи бориш аз 200 мм зиёд намешавад. Дар доманакӯҳҳо баробари баланд шудани сатҳи маҳал, миқдори боришот аз 400 то 600 мм зиёд мешавад. Бориши аз ҳама кам дар атрофи Конибодом ва Исфара (100–155 мм) мушоҳида мешавад. Дар ҳудуди Тоҷикистон нисбат ба водию доманакӯҳҳо ва кӯҳҳои баланд иқлими Помири Шарқӣ бо сардии бештари худ фарқ мекунад. Помири Шарқӣ яке аз суфакӯҳҳои баландтарини ҷаҳон ба ҳисоб меравад. Қисми шарқии релйефи онро водиҳои фарохи хамида ташкил медиҳанд, ки дар баландии 3 700–4 500 м воқеъ гардидаанд. Дар атрофи онҳо кӯҳ ва силсилакӯҳҳо қомат рост кардаанд. Сатҳи аксари онҳо гумбазшакл аст, баъзеашон қуллаҳои тез ва нишебиҳои ростфуромадаи монанд доранд. Иқлими ин ҷо ниҳоят сард буда, барои он зимистони дароз, манфӣ будани ҳарорати пасти миёнаи сол, вазидани шамолҳои сахт хос аст. Вобаста ба баландӣ аз с. б. (3 000–3 200 м) давраи хунукӣ бештар аз 8 моҳ идома меёбад. Пасттарин дараҷаи ҳарорат дар Булункӯл (–63 °С) ва Ҷавшангоз (–49 °С) мушоҳида мешавад. Муайян кардани чигунагии бориш дар баландкӯҳҳои Бадахшон вобаста ба омилҳои кӯҳшиносист. Намнокӣ бештар дар қисми ғарбӣ ба назар мерасад. Ҳисоби миёнаи бориши солона дар ҳудуди пиряхи Федченко 1 192 мм ва минтақаи ғарбӣ 600 мм (дар баъзе минтақаҳо – Қарокӯл, Мурғоб, Булункӯл 72–86 мм) аст. Вазиши бод дар бештари ҳудуди Бадахшон бо сабаби баланд будани кӯҳҳо ҳамчун монеа хеле суст, дар кӯталҳову дараҳо тезтар аст. Давомнокии нурафкании Офтоб 3 000 соатро ташкил медиҳад. Сарфи назар аз ин, дар водиҳо маҷмӯи ҳарорати фаъол аз 1 500 °С зиёд нecт. Ҳарорати миёнаи сол дар баландиҳои 4 000–4 700 м ба –8 °С баробар аст. Ҳарорати миёнаи январ дар Мурғоб ба –17,3°баробар буда, баъзан то –47° хунук мешавад. Дар Қароқӯл хунукӣ ба –50 °С мерасад. Ҳарорати давраи гармо ҳам чандон баланд нест. Моҳи июл дар баландиҳои 3 600–4 000 м, ҳарорати миёна 8–12 °С-ро ташкил медиҳад. Баъзан 20–25 °С гарм мешавад. Аз ҳамин сабаб дар Помири Шарқӣ миқдори бориш кам буда, ҳамагӣ 120–150 мм-ро ташкил медиҳад. Баъзан ҳатто дар як сол 70–120 мм бориш мешавад. Аз ин нигоҳ Помири Шарқиро биёбони баландкӯҳ меноманд.
Минтақаҳои иқлимӣ
[вироиш | вироиши манбаъ]Вобаста ба омилҳои иқлимҳосилкунанда ва тафовути амудии иқлим олимон дар ҳудуди Тоҷикистон 5 минтақаи иқлимиро ҷудо намудаанд. Дар ҷудо намудани онҳо тафовути амудӣ, унсурҳои асосии иқлим, ҳаракат ва боришро ба эътибор гирифтаанд, аммо дар номгузорӣ ва миқдори минтақаҳо фикри ягона вуҷуд надорад[3]. Масалан, А. А. Молчанов ҳудуди Тоҷикистонро ба чор минтақа тақсим (соли 1925, Тошканд) ва ба таври зерин номгузорӣ кардааст:
- Иқлими биёбонӣ;
- Иқлими даштии доманакӯҳҳо;
- Иқлими кӯҳӣ;
- Иқлими баландкӯҳи биёбонӣ.
Дар ин тақсимот тафовути ҳарорат ва боришот на фақат нишондиҳандаи минтақаи иқлимӣ, балки ҳамчун муайянкунандаи хусусияти минтақаҳои табиӣ истифода шудааст. Шояд барои ҳамин бошад, ки дар ин тақсимот минтақаи иқлими миёнакӯҳҳо вуҷуд надорад. Он бо минтақаи иқлими кӯҳӣ якҷо ва пайваста тавсиф шудааст.
Эҳтимол ҳамин норасоиро И. С. Шукин дар назар дошта, кӯҳҳоро ба се минтақаи иқлимӣ (соли 1936) ҷудо намудааст:
- Минтақаи кӯҳҳои паст;
- Минтақаи миёнакӯҳ;
- Минтақаи баландкӯҳ ва ё алпӣ.
Минбаъд олимон дар заминаи омӯзиши И. ва тафовути қаламрави он дар Тоҷикистон панҷ минтақаи иқлимиро ҷудо кардаанд. Аз ҷумла, Р. М. Селиванов дар асоси ба таври амудӣ тағйир ёфтани гармӣ ва бориш ҳудуди Тоҷикистонро ба минтақаҳои зерин ҷудо намудааст:
- Минтақаи гарм ва хеле гарм;
- Минтақаи гарми муътадил;
- Минтақаи серун;
- Минтақаи сард;
- Минтақаи сарди доимӣ.
Солҳои баъдӣ Р. М. Селиванов ин намудҳои иқлимро мувофиқи хусусияти фаслҳои сол – зимистон ва тобистон номгузорӣ кард, ки он бо тартиби зерин баррасӣ гардидааст:
- Иқлими тобистонаш ниҳоят гарми зимистонаш нарм;
- Иқлими тобистонаш гарми зимистонаш серун;
- Иқлими муътадил;
- Иқлими хунук;
- Иқлими биёбони баландкӯҳ.
Ин номгузорӣ аҳаммияти амалӣ дошта, имкон медиҳад, хоҷагиро бо дар назар доштани хусусиятҳои ҳар як минтақаи иқлимӣ бо таъмини мутахассисони касбӣ инкишоф диҳем. Тамоюли амалӣ додан дар тақсимоти ҷуғрофиёдони шӯравӣ А. М. Владимирова бештар зоҳир мегардад. Ӯ ба гурӯҳбандии намудҳои И., ки докторони илми ҷуғрофиёӣ М. И. Будико ва А. А. Григорова кор кардаанд, такя карда, намудҳои иқлими Тоҷикистонро тавре муайян кардааст, ки хусусиятҳои минтақаҳо дар номи онҳо комилан инъикос ва чунин ифода шудаанд:
- Минтақаи иқлимии хушк (тобистони гарм, зимистони нарм ва нарми муътадил);
- Минтақаи иқлимии намии нокифоя (тобистони ниҳоят гарм, зимистони нарм ва нарми муътадил);
- Минтақаи иқлимии намии нокифоя (тобистони гарм ва зимистони нарми муътадил);
- Минтақаи иқлимии намии нокифоя (тобистони муътадил, зимистони мӯътадили нарм ва сарди сербарф);
- Минтақаи иқлимии хушк (тобистони муътадили гарм ва зимистони муътадили қаҳратун).
Эзоҳ
[вироиш | вироиши манбаъ]- ↑ География(пайванди дастнорас — таърих). 11 феврали 2017 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 12 феврали 2017.
- ↑ Климат Таджикистана(пайванди дастнорас — таърих). 11 феврали 2017 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 11 феврали 2017.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 Иқлим / Х. Муҳаббатов, М. Раҳимов // Ҷумҳурии Тоҷикистон. Донишнома. — Д.: СИЭМТ, 2021. — С. 73—78. — 696 с. — ISBN 978-99985-0-005-1.
Адабиёт
[вироиш | вироиши манбаъ]- Селиванов Р. И. Природа и природные ресурсы Таджикистана. Сталинабад, 1958;
- Махмудов Х. Климат Душанбе. Д.,1965;
- Современные проблемы климатологии. Л.,1966;
- Атлас Таджикской ССР. Д.-М., 1968;
- Справочник по климату СССР. Вып. 31., Ленинград, 1970;
- Таджикистан: природа и природные ресурсы. Д.,1982;
- Современные глобальные изменения природной среды. М., 2006;
- Ахбороти сеюми миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба Конвенсияи меъёрии СММ доир ба тағйирёбии иқлим. Д., 2014.