Иқлими Тоҷикистон

Иқлими Тоҷикистон — иқлиме башиддат қорраӣ ва дар остонаи манотиқи нимагармсерӣ ва муътадил ба далели мавқеияти ҷуғрофиёии он дар қораи Авруосиё аст. Ба таври куллӣ нимагармсерӣ бо навасонот қобили таваҷҷуҳи рӯзона ва фасли дамои ҳаво, борандаги кам, ҳавои хушк ва пӯшиши камабр.

Вижагиҳои куллӣ

Иқлими Тоҷикистон вобаста ба омилҳои табиӣ аз ҳад зиёд гарм ва хушки континенталӣ мебошад, ба омилҳои табиию ҷуғрофиёии зерин вобаста мебошад:

• мавқеи ҷуғрофиёии Тоҷикистон дар канори арзи шимолии минтақаи субтропикӣ;
• хусусияти хосси гардиши умумии атмосфера;
• мавқеи Тоҷикистон дар дохили қитъаи Авруосиё.

Дар байни омилҳои иқлимташкилдиҳанда мавқеи ҷуғрофиёӣ аҳаммияти аввалиндараҷа дорад. Онро пеш аз ҳама дар кадом арзи ҷуғрофиёӣ воқеъ гардидани минтақа муайян менамояд. Ҳудуди Тоҷикистон дар байни арзҳои 36°40 ва 41°05 арзи шимолӣ дар канори шимолии мин­тақаи субтропикии Нимкураи шимолӣ ҷойгир аст. Иқлими он асосан хушк (континенталӣ) буда, боду ҳавояш зуд-зуд иваз мешавад. Зимистони хунук, баҳори серборон ва тобистони хушки Тоҷикистон бо якдигар зуд иваз мешаванд. Тағйири И., ба ҳолати дигар гузаштани он ба фарқи сатҳи маҳал аз с. б. вобаста аст. Барои водиҳои пасти То­ҷи­кистон иқлими субтропикӣ, дар минтақаи миёнакӯҳ иқлими муътадили гарм ва иқлими хунук хосси баландкӯҳҳо аст. Хусусияти иқлими Тоҷикистон афканиши зиёди нури Офтоб ба сатҳи Замин мебошад. Мувофиқи омор, давомнокии миёнаи солонаи нурафкании Офтоб ба ҳисоби миёна 2 097–3 166 соатро ташкил медиҳад. Зери таъсири он дар рӯи замин қисмҳои таркибии табиат, аз ҷумла, релеф, об, хок, олами набототу ҳайвонот, обҳои дохи­лӣ, комплекси табиӣ, зироати кишоварзӣ ташаккул ёфтаанд. Нақши И. дар ҷобаҷогузории саноат, шароити зиндагӣ ва саломатии аҳолӣ ниҳоят бузург аст. Бино бар ин, ҳангоми ҷой­гир­кунӣ, барномарезӣ, истифодаи иншооти ҳидро­энерге­тикӣ ва сано­атӣ, шаҳрсозӣ, кишоварзӣ, нақ­лиёт, нигаҳ­дории тан­­дурус­тӣ хусусият ва таъсири И. ба назар гирифта мешавад. Ҳар қадар кун­ҷи афтодани ну­ри Офтоб ба маҳал калон бошад, ҳамон қа­дар сатҳи замии бештар гарм мешавад, агар хурд бошад, му­то­биқан кам мешавад. Дар таҳ­ви­ли зимистон (22 декабр), баландии Офтоб ба кунҷи 28°, дар тобистон ба кунҷи 75° баро­бар аст. Вобаста ба ин, бу­зур­гии миёнаи нур­диҳии солонаи Офтоб дар ҳудуди То­ҷик­истон аз 151 (дар назди обанбори Баҳри То­ҷик), то 176,1 ккал/см² (дар пой­го­ҳи обуҳаво­санҷии пиряхи Фед­ченко, ки дар баландии 4 169 м ҷой гирифтааст) фарқ мекунад. Аммо афканиши нури Офтоб ба сатҳи Замин на ҳамеша дар ҳама маҳал фақат ба арзи ҷуғрофиёӣ вобаста аст. Зеро дар атмосфераи замин буғи об, абр­ҳо, чангу ғубор мавҷуд аст, ки як қисми гармӣ ва равшании Офтобро фурӯ мебаранд ва пароканда мекунанд.

Ҳудуди Тоҷикистон дар ҷои таъсири якчанд ҷараёни шиддатноки гардиши атмосферӣ воқеъ аст. Яке аз онҳо ан­тисиклони сибирӣ дар фасли зимистон мебошад. Мавҷ­ҳо (анбӯҳ)-и сард аз Арктика то ҳудуди ҷанубии Тоҷи­кис­тон мерасанд, аммо кӯҳҳо, ки кишварро аз шимолу шарқ иҳота кардаанд, барои вуруди ҳавои сард монеъ мешаванд. Вуруди ҳавои сард дар фасли зимис­тон, маъмулан, дар натиҷаи нуфузи анбӯҳи ҳавои гармсерӣ рух медиҳад. Ҷараёни муҳимми дигари атмос­ферӣ – афсурдагии (пастшавии) ҳарорати тобис­тонҳо беш­тар аст. Ба шаклгирии он наздикии биёбонҳо ва кӯҳҳои ба­ланд мусоидат карда, ба он ҳавои соф, хушк ва хеле гарм хос аст. Кӯҳҳои Қура­ма, Туркистон, Зарафшон ва Ҳисор, ки ба тарзи арзӣ тӯл кашидаанд, пеши ҳаракати ҷа­раёни ҳавои хушки шимолӣ ва шимолу шар­қиро гирифта, барои бевосита ба ғарби водиҳои Фарғона, Зарафшон ва қисми ҷанубии ҷумҳурӣ дохил шудани он монеъ мешаванд.

Анбӯҳи ҳавое, ки дар ин ё он ноҳия доимӣ ё дар давоми ягон фасли сол ҳукмрон аст, намуди иқлимро муайян мекунад. Бо та­ваҷ­ҷуҳ иваз шудани таъсири ан­бӯҳи гуногуни ҳаво вобаста ба фасл­ҳои сол ба сабаби дар маркази қитъаи Авруосиё ва аз уқё­нусҳо дур воқеъ гардидани То­ҷи­кис­тон, иқлими он ниҳоят кон­ти­нен­талӣ мебошад. Ҳудуди То­ҷи­кис­тон дар зери таъ­­сири ду маркази анбӯҳи ҳа­вои ат­мос­фе­рӣ қа­рор дорад: на­му нарми ат­лантикӣ ва хушку сарди арк­ти­кӣ. Анбӯҳи ҳа­вои ат­­лантикӣ ба намуди сиклон, арк­ти­кӣ ҳам­чун антисиклон амал мекунад. Дар фаслҳои зим­и­­с­тон ва баҳор сик­лонҳои ғарбӣ бориши беист меоранд, И. дар зери таъсири ҷа­раё­ни ҳамин ду маркази ан­бӯҳи ҳа­во ташаккул меёбад. Ан­бӯҳи ҳа­вои арк­тикӣ дар атрофи кӯ­ли Бай­кал, ки онро антисиклони Сибир низ мегӯянд, шакл мегирад. Барои он фишори баланд ва ҳавои хушки хунук хос аст. Зимистон он аз қисми шимолии Осиёи Миёна мегузарад, бо таъсири он фишори атмосферӣ аз шимол ба ҷануб торафт паст мешавад. Яъне дар ҳолати дар сари роҳи ҷараёни антисиклони Сибир вуҷуд надоштани садди табиӣ он бе мамониат то дома­накӯҳҳои Осиёи Миёна, аз ҷумла Тоҷикистон ҳаракат мекунад. Ҳангоми аз болои силсила­кӯҳҳо (тавассути ағбаҳо) ҳаракат карда гузаштани он ва ё бо роҳи давродавр ба водиҳо дохил шудан, хосияти худро каме тағйир медиҳад ва таъсираш нисбатан суст мешавад.

Дар баробари фаро расидани мавсими гармӣ қитъаи Авруосиё хеле гарм мешавад. Дар ин вақт антисиклони Сибир худ ба худ нест мешавад. Ҷараёни анбӯҳи ҳавои гарму нарме, ки аз уқёнуси Атлантик меояд, ба тамоми Аврупо паҳн гардида, ба самти шарқ ҳаракат мекунад. Ҳам­вории Осиёи Миёна тамоми сол дар зери таъсири бодҳои шимолӣ, дар зимистон бодҳои шарқӣ ва дар то­бис­тон шамоли ғарбӣ бартарӣ пайдо мекунад. Дар мин­та­қаи кӯҳҳо, аз ҷумла кӯҳҳои Тоҷикистон он бодҳои дар ҳамворӣ ҳаракаткунанда ба кӯҳҳо бархӯрда, тавассути таъсири онҳо хосияти аввалаи худро тағйир медиҳанд. Муайян шудааст, ки дар ҳудуди Тоҷи­кистон баробари ба ҳар 100 м боло баромадан ҳарорати ҳаво ба ҳисоби миёна аз 0,5 то 0,8 °С пасттар мешавад, ки ин бештар ба водии Рашт ва Дарвозу Помир хос аст. Барои тағйир ёфтани хосияти ҳавои ба Тоҷики­стон аз берун воридшуда самти идома ёфтани силсила­кӯҳҳо мақоми хос дорад. Зеро онҳо аз самти ғарб ба шарқ ва ба шимолу шарқ идома ёфта, ҳалқаи сарбастаро ташкил намудаанд. Ин барои дар фасли зимистон бо роҳи давродавр ба води­ҳо аз ғарб ба ҷануб ворид шудани ҳавои сарди континенталии арктикӣ ва дар он ҷойҳо муддате банд шуда мондани он мусоидат мекунад. Чунин сарбастагии кӯҳҳо дар шарқ ва шимолу шарқ сабаби дар фасли тобис­тон дар во­диҳо банд шуда исто­дани ҳавои гарму хуш­ки кон­ти­­­­нен­­­та­­­лии тро­­­пи­кӣ ме­шавад. Мавқеи кӯҳҳо низ ба тақ­симоти боришот таъсир мерасонад. Боришот дар ҳамон қисми кӯҳҳо бештар мешавад, ки онҳо нисбат ба ҷараёни ҳавои намии аз самти ғарб воридшуда рӯ ба рӯ бошанд. Дар қисми дигари кӯҳҳо боришот камтар мешавад.

Агар ташаккули иқлими кон­ти­не­нта­лӣ дар ҳудуди То­ҷик­истон комилан ба омил­­­­ҳои уму­мии ҳосил­­­ку­нандаи иқ­лим вобаста бошад, пас тафовути қаламрави иқлими мав­зеъҳои алоҳидаи онро шароити маҳаллӣ муайян ме­намояд. Пеш аз ҳама ба тафовути ба­лан­­дии маҳал, экспо­зит­сияи ни­ше­бии силсилакӯҳ­ҳо, самти кашол­ё­­бии он­ҳо, води­ҳо, мав­қеи мавзеъҳои алоҳида дар шимол ва ё ҷануби То­ҷи­к­ис­тон, хусусияти сатҳи онҳо вобаста аст. Вобаста ба таъсири ин омил­ҳо дар ҳу­дуди То­ҷи­кистон иқлими води­ҳо, ҳам­­вори­ҳои домана­кӯҳӣ, кӯҳ­ҳои баланд ва Помири Шар­­қӣ ба таври муайян аз якди­гар фарқ мекунанд. Дар зе­ри во­ди­ҳои шимолии То­ҷи­кис­тон ҳаро­ра­ти миёнаи январ –2 °С, июл қариб 30 °С мешавад. Ҳа­ро­рати солона ба ҳи­соби миёна вобаста ба баландии маҳал аз +17 °С (дар биё­бонҳои гарми ҷанубӣ) то –6 (дар ба­ландкӯҳҳои Помир) аст. Ҳаро­ра­ти баландтарин дар моҳи июл ва пасттарин дар моҳи январ мушоҳида мешавад. Пасттарин дара­ҷаи ҳарорати зимистонаи Помири Шарқӣ (Бу­лункӯл) сар­дтарин – 63 аст. Дар ҷануби кишвар ҳадди аксари ҳа­рорат ба +47 мерасад. Аз ҷумла, соли 1997 дар ноҳияи Шаҳ­ритус ҳавои гарм бо ҳарорати +40 53 рӯз ва дар ноҳияи Панҷ 26 рӯз идома дошт. Дар имтидоди солҳои 2000–2010 дар водиҳои Тоҷикистон ҳаро­рати 40 ва баландтар аз он мушоҳида шудааст. Тақр. 75% боришоти со­лона ба фасли зимистон рост меояд. Дар мин­та­қаҳои кӯҳистон, ки барои дохилшавии анбӯҳи ҳавои намнок кушодаанд, боришот бештар ба назар мерасад. Кӯҳ­ҳои баланд таъсири сояафкании оро­графӣ дошта, баъзе ноҳия­ҳои камборишро аз анбӯҳи нам нигоҳ медоранд. Ба онҳо водиҳои амиқу танги кӯҳӣ ва фалот (плато)-и баландкӯҳ дар шарқи Помир, ки дар он ҷо боришоти камтар аз 100 мм хос аст, дохил мешаванд. Дар биёбонҳои пасти гарм, дар ҷануби Тоҷикистон низ бориш кам аст. Ҳадди аксари боришот дар кӯҳҳои Тоҷи­кистони Марказӣ бештар аз 1 000–1 800 мм аст.

Дар ҳолати ҳарорати миёнаи шабонарӯзӣ аз +15 °С паст нафаромадан дар водиҳои шимолӣ маҷмӯи ҳа­рорати нури Офтоб 4 000 °С, дар водиҳои ҷанубӣ 5 000-ро ташкил медиҳад. Ин иқлим ба минтақаи субтропикии хушк хос аст, ки дар шароити обёрии маснӯӣ боиси нашъунамои хуби зироат ва дарахтони мевадиҳандаи гармидӯст мегардад. Ба иқлими водиҳо ва ҳамвориҳои дома­на­кӯҳӣ бод­ҳои гуногуни бурунмарзӣ ва маҳаллӣ низ таъсир мерасонанд. Яке аз ин бодҳо (Фён: олмо­нӣ Föhn) боди сахт, хушк ва гарми маҳаллӣ буда, бештар дар зимистон аз кӯҳҳо ба водиҳо мефарояд. Дар роҳи худ барфҳоро об мекунад ва сабаби нашъунамои барвақтии наботот мегардад. Гармсел дар фасли гармо ба водиҳо аз биёбонҳои ҳам­соя мевазад, ки он боиси гирифтори офат шудани заминҳои ки­шо­варзӣ мегардад. Дар қисми ҷану­бии Тоҷикистон бо­ди «афғон» аз ҷанубу ғарб ва дар қисми шимолӣ боди «Фарғона» аз ғарб мевазад. Дар ин мавзеъҳо ҳарорати ми­ё­­­на­и ян­вар ва феврал аз –14 то –26 °С ме­ра­сад. Ҳаро­рати миёнаи июл ба +4, +15 °С баробар аст (ни­шондоди уму­мӣ). Дар фазои кушоди сатҳи баландкӯҳ­ҳо ҳарорати солона (тафовути ҳарорати миёнаи моҳи аз ҳа­ма хунук) 20–22 °С-ро ташкил ме­диҳад. Баробари рост шудани сат­ҳи ма­ҳал аз шарқ ба ғарб ва аз шимол ба ҷануб амплитудаи ҳарорат кам мешавад. Аз ҳамин сабаб дар қисми ғарбии кӯҳ­ҳои Тоҷи­кис­тон, ки бо қисми шарқии онҳо дар як арз ва ба­лан­дӣ воқеанд, тобистон салқин, зимистон нис­батан гарм­тар мебошад. Дар баландкӯҳҳо вобаста ба экс­по­зит­сия, хусусияти моилӣ ё ростфароии нишебӣ, тан­гии да­раҳо ва водиҳои байникӯ­ҳӣ маҳалҳои маҳдуди дорои иқлими хос ҳосил мешавад, ки аз фазои умумии иқлими кӯҳ­ҳои баланд фарқ мекунад. Мас., аз сабаби дар нишебии шимолӣ ва ҷанубӣ таҳти кунҷи гуногун афтидани нури Офтоб иқлими онҳо аз якдигар фарқ мекунад. Дар на­тиҷа, иқлими нишебии шимолии баландкӯҳҳо серун ва қис­ми ҷанубиаш нисбатан гарм мешавад. Водиҳои баланд­кӯҳ аз ғарб ба самти шарқ кашол ёфтаанд, кӯҳҳои баланд барои ба водӣ дохил шудани шамолҳои хунуки шимолӣ монеъ мешаванд. Иқлими онҳо бо вуҷуди дар баландии зиёд аз с. б. ҷойгир будан, хеле гарм мешавад. Мас., водии Зарафшон дар баландии бештар аз 1 522 м аз с. б. (шаҳраки Айнӣ), водии Ғунд дар баландии 2 080 м аз с. б. (ш. Хоруғ) воқеъ гардидаанд. Дар ин мавзеъҳо мутобиқан ҳарорати ҳаво тобистон 24,4 °С ва 22,0 °С, зимистон –2,3 °С ва –7,1 °С-ро ташкил медиҳад. Дигар ҷи­ҳати хосси иқлими Тоҷикистон дар давоми сол дар ҳудуди он нобаробар тақсим шудани бориш мебошад, ки асосан ба бодҳо ва релйефи маҳал вобаста аст. Ба ҳудуди Тоҷи­кис­тон бориш қариб комилан аз уқёнуси Атлантик тавассути бодҳои ғарбӣ ворид мешавад. Аз ин ҷиҳат дар нишеби­ҳои ғарбӣ ва ҷанубу ғар­бии силсилакӯҳҳо боришот бештар мешавад. Нишебиҳои ши­мо­лӣ ва водию дарёҳое, ки онҳоро кӯҳҳо ва шохаҳои онҳо иҳота кардаанд, камбориш мешаванд. Муайян шудааст, ки бориши аз ҳама зиёд дар минтақаи камбаре, ки ҷануб­тари 39° арзи шимолӣ мегузарад (аз қисми ғарбӣ ва ҷа­нубу ғарбии силсилакӯҳи Ҳисор то силсилакӯҳҳои баланд) мушоҳида мешавад. Ҳу­дуди онро иқлимшиносон аз байни хатҳои уфуқии 1 000–1 200 м ва 3 000–4 000 м муай­ян кардаанд. Аз ин минтақа ба боло ва по­ин миқ­дори бо­риш торафт кам мешавад. Аз силсилакӯҳи Ҳисор ба тарафи шарқ намии ҳаво нисбатан кам мешавад. Бино бар ин, дар қисми ҷанубии кӯҳи Дарвоз, нишебиҳои ғарбии кӯҳҳои Ҳазрати Шоҳ ва Вахш то 1 500 мм бориш ба амал меояд. Дар Помири Ғарбӣ аз 800 то 1 500 ва баъзан 1 800 мм, дар кӯҳҳои ҳавзаи дарёи Фон (шохоби чапи дар­ёи Зарафшон) то 1 300 мм бориш мешавад. Дар мин­та­қаҳои кӯҳӣ ва хамиҳо, ки атрофашонро кӯҳҳои баланд иҳота кардаанд, бориш ниҳоят кам ба назар мерасад. Масалан, дар водии Рашт нисбат ба маҳалли Хоҷа­обигарм бо­ри­ш 3 маротиба камтар мушо­ҳида мешавад. Дар қи­с­ми фарохи водии Зарафшон миқдори бориш аз 300 то 250 мм ва дар мав­зеъҳои танги он то 150–200 мм кам мегардад. Дар қисми ҳамвори води­ҳои Тоҷикистони Ши­мо­лӣ миқдори солонаи бориш аз 200 мм зиёд намешавад. Дар дома­накӯҳҳо баробари баланд шудани сатҳи ма­ҳал, миқ­дори боришот аз 400 то 600 мм зиёд мешавад. Бориши аз ҳама кам дар атрофи Конибодом ва Исфара (100–155 мм) мушоҳида мешавад. Дар ҳудуди Тоҷи­кис­тон нисбат ба водию доманакӯҳҳо ва кӯҳҳои баланд иқлими Помири Шар­қӣ бо сардии бештари худ фарқ мекунад. По­мири Шарқӣ яке аз суфакӯҳҳои баландтарини ҷаҳон ба ҳисоб меравад. Қисми шарқии релйефи онро водиҳои фарохи хамида таш­кил медиҳанд, ки дар баландии 3 700–4 500 м воқеъ гардидаанд. Дар атрофи онҳо кӯҳ ва сил­сила­кӯҳҳо қомат рост кардаанд. Сатҳи аксари онҳо гумбазшакл аст, баъзеашон қуллаҳои тез ва нише­биҳои ростфуромадаи монанд доранд. Иқлими ин ҷо ниҳоят сард буда, барои он зимистони дароз, манфӣ будани ҳарорати пасти миёнаи сол, вазидани шамолҳои сахт хос аст. Вобаста ба баландӣ аз с. б. (3 000–3 200 м) давраи хунукӣ бештар аз 8 моҳ идома меёбад. Пасттарин дараҷаи ҳарорат дар Булункӯл (–63 °С) ва Ҷавшангоз (–49 °С) му­шоҳида ме­ша­вад. Муайян кардани чигунагии бориш дар ба­ланд­­кӯҳҳои Бадахшон вобаста ба омил­ҳои кӯҳ­ши­носист. Нам­нокӣ бештар дар қис­ми ғарбӣ ба назар мерасад. Ҳисоби миёнаи бориши солона дар ҳу­дуди пиряхи Фед­ченко 1 192 мм ва минтақаи ғарбӣ 600 мм (дар баъзе мин­тақаҳо – Қарокӯл, Мурғоб, Булункӯл 72–86 мм) аст. Вазиши бод дар бештари ҳудуди Бадахшон бо сабаби баланд будани кӯҳҳо ҳам­чун монеа хе­ле суст, дар кӯтал­ҳову дараҳо тезтар аст. Давомнокии нурафкании Офтоб 3 000 соатро ташкил меди­ҳад. Сарфи назар аз ин, дар водиҳо маҷ­мӯи ҳа­рорати фаъол аз 1 500 °С зиёд нecт. Ҳарорати миёнаи сол дар баландиҳои 4 000–4 700 м ба –8 °С баробар аст. Ҳарорати миёнаи январ дар Мурғоб ба –17,3°баробар бу­да, баъзан то –47° хунук мешавад. Дар Қароқӯл хунукӣ ба –50 °С мерасад. Ҳарорати давраи гармо ҳам чандон баланд нест. Моҳи июл дар ба­ланди­­­ҳои 3 600–4 000 м, ҳа­рорати миёна 8–12 °С-ро таш­­­­кил медиҳад. Баъзан 20–25 °С гарм мешавад. Аз ҳамин сабаб дар Помири Шар­қӣ миқ­дори бориш кам буда, ҳамагӣ 120–150 мм-ро ташкил медиҳад. Баъзан ҳатто дар як сол 70–120 мм бориш мешавад. Аз ин нигоҳ По­мири Шарқиро биёбони баланд­кӯҳ меноманд.

Минтақаҳои иқлимӣ

Вобаста ба омилҳои иқлимҳосилкунанда ва тафовути амудии иқлим олимон дар ҳудуди Тоҷикистон 5 минтақаи иқ­лимиро ҷудо намудаанд. Дар ҷудо намудани онҳо тафовути амудӣ, унсурҳои асосии иқлим, ҳаракат ва бориш­ро ба эътибор гирифтаанд, аммо дар номгузорӣ ва миқ­дори мин­­тақаҳо фикри ягона вуҷуд надорад. Масалан, А. А. Молчанов ҳудуди Тоҷикистонро ба чор минтақа тақ­сим (соли 1925, Тошканд) ва ба таври зерин номгузорӣ кардааст:

1. Иқлими биёбонӣ;
2. Иқлими даштии доманакӯҳҳо;
3. Иқлими кӯҳӣ;
4. Иқлими баландкӯҳи биёбонӣ.

Дар ин тақ­симот тафовути ҳа­рорат ва боришот на фақат нишонди­ҳандаи мин­тақаи иқ­лимӣ, балки ҳамчун муайянкунандаи хусусияти мин­та­қа­ҳои табиӣ истифода шудааст. Шояд барои ҳамин бошад, ки дар ин тақсимот минтақаи иқлими миёна­кӯҳҳо вуҷуд надорад. Он бо минтақаи иқлими кӯҳӣ якҷо ва пайваста тавсиф шудааст.

Эҳтимол ҳамин норасоиро И. С. Шукин дар назар дошта, кӯҳҳоро ба се минтақаи иқ­лимӣ (соли 1936) ҷудо намудааст:

1. Минта­қаи кӯҳҳои паст;
2. Мин­та­қаи миё­на­кӯҳ;
3. Минтақаи баландкӯҳ ва ё алпӣ.

Минбаъд оли­мон дар заминаи омӯзиши И. ва та­фо­ву­ти қалам­рави он дар Тоҷи­кистон панҷ минтақаи иқли­ми­ро ҷудо кардаанд. Аз ҷумла, Р. М. Селиванов дар асоси ба таври амудӣ тағйир ёфтани гармӣ ва бориш ҳудуди Тоҷикистонро ба минтақаҳои зерин ҷудо намудааст:

1. Минтақаи гарм ва хе­ле гарм;
2. Минтақаи гарми муъ­та­дил;
3. Минтақаи серун;
4. Минтақаи сард;
5. Мин­тақаи сар­ди доимӣ.

Солҳои баъ­дӣ Р. М. Селиванов ин намудҳои иқлимро мувофиқи хусусияти фаслҳои сол – зимистон ва тобистон номгузорӣ кард, ки он бо тартиби зерин баррасӣ гардидааст:

1. Иқлими то­бистонаш ниҳоят гарми зимистонаш нарм;
2. Иқлими то­бис­тонаш гарми зимистонаш серун;
3. Иқлими муътадил;
4. Иқлими хунук;
5. Иқлими биёбони баланд­кӯҳ.

Ин номгузорӣ аҳам­мияти амалӣ дошта, имкон ме­диҳад, хоҷагиро бо дар назар доштани ху­сусиятҳои ҳар як минтақаи иқлимӣ бо таъмини мутахассисони кас­бӣ инкишоф ди­ҳем. Тамоюли амалӣ додан дар тақ­симоти ҷуғрофиёдони шӯравӣ А. М. Владимирова бештар зоҳир мегардад. Ӯ ба гурӯҳбандии намудҳои И., ки докторони илми ҷуғрофиёӣ М. И. Будико ва А. А. Григорова кор кар­даанд, такя карда, намудҳои иқлими Тоҷи­кис­тонро тавре муайян кардааст, ки хусусиятҳои мин­тақа­ҳо дар номи онҳо комилан инъикос ва чунин ифода шудаанд:

1. Минтақаи иқлимии хушк (тобистони гарм, зимис­тони нарм ва нарми муътадил);
2. Минтақаи иқ­лимии намии нокифоя (тобистони ниҳоят гарм, зимистони нарм ва нарми муътадил);
3. Минтақаи иқлимии намии нокифоя (то­бистони гарм ва зимистони нарми муътадил);
4. Мин­тақаи иқлимии намии нокифоя (тобистони муътадил, зимистони мӯътадили нарм ва сарди сербарф);
5. Минта­қаи иқли­мии хушк (тобистони муътадили гарм ва зимистони муътадили қаҳ­ратун).

Адабиёт

• Селиванов Р. И. Природа и природные ресурсы Тад­жикис­тана. Сталинабад, 1958;
• Махмудов Х. Климат Душанбе. Д.,1965;
• Современные проблемы климатологии. Л.,1966;
• Атлас Таджикской ССР. Д.-М., 1968;
• Справочник по климату СССР. Вып. 31., Ленин­град, 1970;
• Таджикистан: природа и природные ресурсы. Д.,1982;
• Современные глобальные изменения природной среды. М., 2006;
• Ахбороти сеюми миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба Конвенсияи меъёрии СММ доир ба тағйирёбии иқлим. Д., 2014.