Маориф дар Тоҷикистон

Маориф дар Тоҷикистон — яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати иҷтимоии Ҷумҳурии Тоҷикистон маҳсуб меёбад.

Таърих

Тоҷикон яке аз мардумони қадими Осиёи Марказӣ мебошанд, ки фарҳанги бостонӣ ва муассисаҳои таълиму тарбияи дар замони қадим ва ибтидои асрҳои миёна ташаккулёфта (дабистон, дабиристон ва ғайра) доштанд. Дар асрҳои миёна ин низоми таълиму тарбия дар шакли мактабу мадрасаҳо, ки барои омӯзонидани шариати ислом ва дигар улуми мутадовилаи вақт роиҷ буд, амал менамуданд. Дар мактабҳо таълими ибтидоӣ ва дар мадрасаҳо таълими миёна ва олӣ марсум буд.

Маориф дар даврони шӯравӣ

Пас аз истиқрори Ҳокимияти Шӯравӣ масоили маориф, омӯзишу парвариш, сохтмони мактабҳо, муассисаҳои таҳсилоти ҳамагонӣ дар мадди аввал қарор гирифтанд. Аз рӯзи аввали барпо гардидани сохти нав дар ин сарзамин ба масъалаи маориф ва низоми таълиму тарбия диққати махсус дода мешуд. Моҳҳои март ва апрели соли 1918 мувофиқи қарори намояндагони ташкилотҳои ҷамъиятии шаҳри Хуҷанд дар ин шаҳр ва дигар шаҳру ноҳияҳои ин минтақа Шӯрои маорифи халқ ташкил шуд, ки онҳо дар таъсиси мактаби нав, таълими ҳатмии бачагон ва маҳви бесаводӣ нақши муассир гузоштанд.

Бо вуҷуди ҳамагуна мушкилиҳои иқтисодӣ ва сиёсӣ дар ин минтақа дар охири соли 1918 19 мактаб ва соли 1919 73 мактаби дараҷаи якум ва дуюм амал мекард. Соли 1920 аввалин мактаби ибтидоии духтарона дар Хуҷанд таъсис дода шуд.

Ба тараққиёти минбаъдаи мактабҳои нав қарори қабулнамудаи Комитети иҷроияи марказии Туркистон аз 5 августи соли 1919 мусоидат намуд. Мувофиқи он шӯроҳои маҳаллӣ вазифадор гардиданд то ҳамаи биноҳоеро, ки барои эҳтиёҷоти соҳаи маориф сохта шудаанд, новобаста аз тобеияташон ба ихтиёри шӯроҳои маҳаллии маорифи халқ вогузор намоянд. Барои дар амал татбиқ намудани қарори шӯроҳои маҳаллии ноҳияҳои шимолии Тоҷикистон комиссияи махсус ҷиҳати муайян намудани чунин биноҳо ташкил ёфт.

Барои вусъат додани сохтмони мактабҳои нав Шӯрои Комиссариати халқии ҶХШС Туркистон соли 1919 ба Комиссариати маорифи халқ аз буҷет зиёда аз 200 млн. сум ҷудо намуд. Аз ин миқдор 700 ҳазораш барои рушду нумӯи маориф ва тандурустии уезди Хуҷанд ҷудо гардид. Дар натиҷа дар охири соли 1921 дар ин ҷо 37 мактаб фаъолият дошт, ки дар онҳо 1197 нафар хонанда таҳсил мекард. Мактабҳои нави шӯравӣ на танҳо дар шаҳрҳо, балки дар деҳаҳо низ таъсис меёфтанд. Ба ташвиқоти баъзе мухолифи ҳукумат н нигоҳ накарда, халқи заҳматкаш дар ташкилу таъсиси мактабҳои нав фаъолона иштирок мекарданд. Масалан, аҳолии Хуҷанд соли 1923 барои сохтмони мактаби нав 14000 сум ҷамъ намуда, дар сохтмону тармими мактабҳо иштирок карданд. Дар Самарқанд бошад, аҳолӣ барои таҷҳизонидани мактаб-интернати бачагони ятиму бепарастор қариб 40 ҳазор сум ҷамъ оварданд.

Аз соли 1921 дар қисматҳои Бухорои шарқӣ аввалин шуда ба сохтмони мактаби нави шӯравӣ иқдом намуданд. 15 марти 1921 дар Душанбе Нозироти вилоятӣ (Шуъбаи маорифи халқи Бухорои Шарқӣ) таъсис ёфт. Бо ташаббуси ин Шуъба июли 1921 Анҷумани вилоятии кормандони маориф давъат шуд. Дар ин Анҷуман камбудҳои кори мактабу маориф мавриди муҳокима қарор гирифтанд ва роҳҳои бартараф намудани онҳо муайян гардиданд.

Анҷуман вазъи соҳаи маорифро дар Бухорои Шарқӣ таҳлилу баррасӣ намуда, доир ба тараққиёти минбаъдаи он қарори дахлдор қабул намуд. Дар натиҷаи чорабиниҳои мушаххас баҳори соли 1921 дар Бухорои Шарқӣ 5 мактаби нави шӯравӣ таъсис ёфт, ки дар онҳо 600 нафар бачагон таҳсил мекарданд. Ҳамзамон, мактабҳои нави шӯравӣ дар Кӯлоб, Ховалинг, Ғарм, Ҳоит ва дигар мавзеъҳо ташкил ёфтанд. Соли таҳсили 1923–1924 дар Кӯлоб, Ғарм ва Душанбе яктогӣ интернат кушода шуд, ки дар онҳо 92 нафар бачагон дарс мехонданд. Соли 1923 дар Помир дар назди кумитаи инқилобии вилоят Шуъбаи маорифи халқ таъсис ёфт, ки ҳамзамон вазифаи мактабро ба уҳда дошт. Дар назди ин мактаб барои тарбияи фарзандони деҳқонони камбағал ва ятимон интернат таъсис дода шуд. Дар мактаб ва интернат 50 нафар бачагон таҳсил мекарданд. Дар ташкили таълиму тарбияи насли навраси тоҷик қисмҳои Артиши Сурх низ фаъолона иштирок намуданд. Онҳо дар Кӯлоб ва Ғарм 50 нафар бачагонро ба тарбияи худ гирифтанд. Бо дастгирии комсомолони Шуъбаи сиёсии полки 76 дар Кӯлоб аввалин интернат сохта шуд.

Маориф дар давраи ҶМШС Тоҷикистон

Баъди тақсимоти миллии Осиёи Марказӣ (октябри соли 1924) Ҷумҳурии худмухтори шӯравии сотсиалистии Тоҷикистон ташкил ёфт.   Кумитаи инқилобии ҷумҳурӣ дар аввалин маҷлиси худ (7 декабри соли 1924) ба тамоми заҳматкашони Тоҷикистон муроҷиатнома қабул намуд. Дар он самтҳои асосии ҷумҳурӣ доир ба барқарор кардани хоҷагии мамлакат ва соҳибмаърифат намудани мардум муайян шуданд. Масъалҳои мавриди назар, инчунин ташкил намудани мактабҳои нави шуравӣ яке аз вазифаҳои муҳимтарини ташкилоти ҳизбӣ ва ҳукумати Тоҷикистон ба шумор мерафт. Бо мақсади танзими кори маориф (14 декабри соли 1924) Комиссариати маорифи халқи ҶХШС Тоҷикистон ташкил гардид, ки он 11 феврали соли 1925 дар Душанбе ба кор шурӯъ намуд. Аввалин Комиссари маорифи халқ Аббос Алиев ва ҷонишини он Абулқосим Лоҳутӣ буд. Комиссариати маорифи халқ фаъолияти худро барои ба меҳнаткашони ҷумҳурӣ фаҳмонида додани моҳияти мактаби нави шӯравӣ, ташкилу рушду нумӯи он, таълиму тарбияи кадрҳои омӯзгорӣ, ҷалб намудани бачагон ба мактаб, мубориза бар зидди бесаводӣ равон карда буд. Комиссариати маорифи халқ дар ихтиёраш 18 мактаб, 593 хонанда ва 48 омӯзгор дошт.

Ба мақсади ҷалб намудани фарзандони меҳнаткашон ба мактаби шӯравӣ ва афзудани нуфузи он дар байни аҳолӣ Комитети инқилобии Ҷумҳурии Тоҷикистон 30 сентябри соли 1925 «Дар бораи имтиёзу бартарии оилаҳое, ки фарзандонашон дар мактаби советӣ мехонанд» қарор қабул намуд. Мувофиқи он падару модароне, ки бе монеъият фарзандони худро ба мактаби нави шӯравӣ ба хондан мефиристоданд, аз давлат ёрдампулӣ, тухмӣ, масолеҳи сохтмонӣ ва ғайраро бепул мегирифтанд.

Барои боз ҳам ташаккул додани низоми маориф ва баланд бардоштани фарҳангу тамаддуни халқи тоҷик анҷумани якуми Муассисони умумитоҷикистонии шӯроҳо (декабри соли 1926) «Декларатсияи ҷорӣ намудани таълими умумии бепули меҳнаткашони ҶХШС Тоҷикистон»-ро қабул намуд, ки дар он чунин омадааст: «Ҳарҷониба кӯшидан лозим аст, ки оммаи васеътарини меҳнаткашони ҶХШС Тоҷикистон ҳамроҳи дигар ҷумҳуриҳои иттифоқӣ ба роҳи бунёдкории эҷодии маданияти ягонаи сотсиалистӣ, ҳамчунин ба роҳи протсесси иқтисодӣ бароянд, ки он ба некӯаҳволии хоҷагии оммаи васеи меҳнаткашони Тоҷикистон оварда мерасонад».

Ҳукумати ҷумҳурӣ оид ба ташвиқу таблиғи мактаби нав дар байни аҳолӣ истифодаи на танҳо маблағи давлатӣ, балки дар ин кор ҳисса гузоштани мардумро низ вусъат бахшид. Деҳқонон тадриҷан фарзандонашонро ба мактаб мефиристоданд ва дар кори сохтмони мактабҳои нав кумаки моддиву амалӣ мерасониданд.

Шумораи мактабҳо ва хонандагон сол аз сол меафзуд. Агар соли таҳсили 1926-1927 шумораи мактабхо 150 ва шумораи хонандагон 5024 нафар бошад, соли хониши 1927-1928 ба 258 ва 9070 хонанда, соли хониши 1928-1929 миқдори мактабҳо ба 308 ва шумораи хонандагон ба 12000 расид.

Соли хониши 1927-1928 ҳамагӣ 5,6% ва дар соли хониши 1928-1929 21,3% бачагони синни мактабӣ ба таълим фаро гирифта шуда буданд. Дар ҷумҳурӣ барои маҳви бесаводии одамони калонсол низ аҳамияти ҷиддӣ дода шуд. Агар соли 1925-1926 дар 63 мактаби маҳви бесаводӣ 1450 нафар калонсолон савод омӯхта бошанд, соли таҳсили 1928-1929 миқдори мактабҳо ба 314 ва саводомӯзон ба 84000 нафар расонида шуд.

Ҳукумат барои рушду нумӯи маорифи халқ маблағгузориро афзун намуд. Агар соли 1924 барои ин соҳа 180 ҳазор сум ҷудо гардида бошад, пас соли 1929 ин маблағ ба 13 млн. 749 ҳазор сум расонида шуд. Бо вуҷуди ин, соли хониши 1928 аз 398 мактаб ҳамагӣ 5 фоизаш бинои типи махсус дошт. Аксарияти мактабҳо дар биноҳои куҳна бе пояи моддию техникӣ, тахтаи синф, нимкат ва ғайра амал мекарданд.

Дар натиҷаи ташкилшавии мактабҳои нав дар ҷумҳурӣ дар назди таълиму тарбияи насли наврас вазифаҳои нав гузошта шуд. Вазифаҳои нави мактаб дар барномаи қабулкардаи анҷумани VIII умумииттифоқии Ҳизби коммунист равшану возеҳ муайян шуда буд. Барнома таърифи аниқи моҳияту мазмуни мактаби шӯравиро дар худ таҷассум мекард. Дар равиши таълиму тарбияи бачагон бештар ба тарбияи ахлоқӣ диққат дода, дар хонандагон тарбия намудани ҳисси ёрию дӯстӣ, бародарию баробарӣ, коллективизм дар дараҷаи аввал меистод.

Дар   мактабҳо ячейкаҳои аввалини ташкилоти бачагон ташкил гардиданд ва фанҳои нави таълимӣ, аз ҷумла забони модарӣ, арифметика, ҷуғрофия, таърих ба хонандагон омӯзонида мешуданд. Дар мактабҳо имтиҳонҳои чорякӣ, нимсола ва солона гузаронида мешуд. Ҳамаи ин чораҷӯиҳо ба равиши таълиму тарбияи бачагон таъсири хуб расонида, обрӯ ва эътибори мактаби нави тоҷикро дар байни аҳолӣ дучанд намуд.

Далели дигаре, ки ба равиши корҳои таълиму тарбияи ҷавонон ва насли навраси тоҷик кумаки бузург расонид, ин тартиб додану чоп намудани китобҳои дарсӣ, тарҷумаи баъзе асарҳо ва нашри матбуоти даврӣ мебошад. Дар ин солҳо аввалин китобҳои дарсӣ барои мактабҳои тоҷикӣ чоп шуданд. Инҳо алифбоҳои Муҳаммад Самадзода Собит «Мифтоҳултаълим» (1922), Саидризо Ализода «Соли нахустин» (1923), Нисормуҳаммад Афғони Юсуфӣ «Алифбои тоҷик» (1924), Садриддин Айнӣ «Алифбо» (1923) ва китоби дарсии арифметикаи Нисормуҳаммадов «Мухтасарраҳнамои ҳисоб» маҳсуб мешаванд.

Барои ҷоннок намудани нашр ва тарҷумаи китобҳои дарсӣ соли 1924 Комиссияи илмии тоҷик ташкил гардид. Дар натиҷаи фаъолияти кори ин комиссия нашр ва тарҷумаи китобҳои дарсӣ, дастурҳои таълимию методӣ барои мактабҳои тоҷикӣ сифатан беҳтар гардида, рӯ ба афзоиш ниҳод. Чунончӣ, дар ибтидои соли хониши 1927-1928 барои мактабҳои тоҷикӣ 6 номгӯй китобҳои дарсӣ ва дастурҳои таълими оид ба математика, морфологияю синтаксиси забони тоҷики, табиатшиносӣ, адабиёти тоҷик ва ғайра чоп гардид. То охири соли хониш шумораи китобҳои дарсӣ ба 14 номгӯӣ расид.

Маориф дар давраи ҶШС Тоҷикистон

16 октябри соли 1929 анҷумани сеюми фавқулоддаи шӯроҳои Тоҷикистон хоҳиши халқи тоҷикро ба назар гирифта, дар бораи ташкил ёфтани ҶШС Тоҷикистон ва ихтиёран ба ҳайати ИҶШС дохил гаштани он қарор қабул кард. Илова бар ин, анҷуман масъалаҳои муҳимтарини хоҷагӣ, сиёсию маданӣ, аз он ҷумла соҳаи маорифи ҷумҳурии навташкилро дида баромада, ба Ҳукумати ҷумҳурӣ пешниҳод намуд, ки вазифаҳои асосии ин соҳаро дар муддати кӯтоҳ дида барояд. Дар натиҷа моҳи апрели 1930 Кумитаи марказии Ҳизби коммунисти Тоҷикистон масъалаи соҳаи маорифи ҷумҳуриро муҳокима намуда, аз рӯи ин масъала қарори васеъ қабул кард, ки дар он вазифаҳои асосии ташкилотҳои ҳизбӣ дар соҳаи маорифи халқ муайян гардида буд. Мувофиқи он ташкилотҳои хизбӣ вазифадор шуданд, ки то охири панҷсолаи якум 75% кӯдакони синни мактабии ноҳияҳои шарқӣ, 100% кӯдакони ноҳияҳои шимолии Тоҷикистон ва то охири соли таҳсили 1931-1932 тамоми кӯдакони синни мактабӣ ба таълим фаро гирифта шаванд. Ба инкишофи соҳаи маорифи халқ дар ҷумҳурӣ қарорҳои анҷумани якуми муассисони Ҳизби коммунисти Тоҷикистон (июни соли 1930) низ нақши калон бозид. Анҷуман доир ба рушду нумӯи соҳаи маорифи халқ қарор «Оид ба сохтмони маданӣ» қабул намуд. Дар асоси ин қарор дар ҷумҳурӣ амалиёти маданӣ эълон гардид. Амалиёти маданӣ бояд вазифаҳои паҳн намудани маданияти нав, ташкил намудани мактабҳои маҳви бесаводӣ, ҷорӣ намудани таълими умумии ҳатмӣ, сохтану таъмири мактабҳо, тайёр намудани омӯзгорону кормандони соҳаи фарҳанг ва ғайраро ҳал мекард. Дар натиҷаи фаъолияти иштирокчиёни ин амалиёт дар соли таҳсилӣ 1929-1930 шумораи мактабҳо ва хонандагон дар он хеле афзуд.

11 октябри 1930 Комитети марказӣ ва Шӯрои Комиссариати халқи ҶШС Тоҷикистон дар маҷлиси якҷояи худ «Дар бораи ҷорӣ намудани таълими умумии касбӣ дар ҷумҳурӣ» қарор қабул кард. Мувофиқи ин қарор дар шаҳрҳои Душанбе, Хуҷанд ва Ӯротеппа таҳсилоти ҳафсола, дар деҳа ва ноҳияҳои дигар таълимоти панҷсола (мактаби дараҷаи якум) ҷорӣ гардид. Дар таҳкиму мустаҳкамшавии минбаъдаи маорифи тоҷик қарорҳо «Дар бораи мактаби ибтидоӣ ва миёна» (аз 15 сентябри 1931) ва «Дар бораи барномаҳои таълимӣ ва реҷа дар мактабҳои ибтидоӣ ва миёна» (аз 25 августи 1932) нақши бузург бозиданд. Комиссариати маорифи халқи ҶШС Тоҷикистон бо мақсади аз нав дида баромадани барномаҳо аз ҳисоби Комитети Шӯрои давлатии олимон, коркунони донишкадаҳои педагогӣ ва муаллимони мактабҳо комиссияи махсус ташкил намуд. Соли таҳсили 1933–34 ҳамаи мактабҳои ҷумҳурӣ аз рӯйи барномаи нав ба кор шурӯъ карданд. Барои амалӣ гардидани барномаи таълими умумӣ аз 15 сентябр то 15 октябри 1932 бо ташаббуси Комиссариати маорифи халқи ҶШС Тоҷикистон курси якмоҳаи таълими умумии мактабӣ гузаронида шуд. Дар давраи якмоҳаи таълим дар ҳамаи ноҳияҳои ҷумҳурӣ сохтмону таъмири мактабҳо, таъмин намудани мактабҳо бо ашёи хониш ва ғайра сурат гирифт. Дар ин солҳо бо китобҳои дарсӣ таъмин намудани мактабҳо низ яке аз масъалаҳои муҳим ба шумор мерафт. Бо ин мақсад моҳи феврали 1932 қарор «Дар бораи китобҳои дарсӣ барои мактабҳои ибтидоӣ ва миёна» қабул карда шуд. Дар натиҷаи чораҷӯиҳо соли таҳсили 1933–34 аз 40 номгӯй китобҳои дарсии доимии дар нақша пешбинигардида 17 номгӯй аз чоп баромад. Дар солҳои баъдӣ нашри китобҳои доимии мактабӣ аз ҷиҳати миқдору сифат беҳтар гардид. Яке аз масъалаҳои муҳимми ин давра тайёр кардани кадрҳои омӯзгорӣ ба шумор мерафт. Дар ин давра Комиссариати маорифи халқи ҶШС Тоҷикистон барои кушодани якчанд донишкадаҳои миёнаи омӯзгорӣ, факултаҳои коргарӣ, омӯзишгоҳҳои тиббӣ, хоҷагии қишлоқ ва курсҳои муаллимтайёркунӣ вазифадор гардид.

Кушодашавии аввалин омӯзишгоҳҳо

Бо мақсади тайёр намудани кадрҳои омӯзгорӣ моҳи сентябри 1925 дар Душанбе аввалин омӯзишгоҳи омӯзгорӣ ва курси семоҳаи муаллимтайёркунӣ кушода шуд. Соли таҳсили 1928–29 се омӯзишгоҳи омӯзгорӣ вуҷуд дошт, ки дар онҳо 360 нафар омӯзгорон дарс мехонданд. 1 сентябри 1931 Донишкадаи омӯзгории Душанбе (аввалин мактаби олӣ дар ҳудуди ҳозираи Тоҷикистон) ва соли 1932 дар Ленинобод Донишкадаи дуюми омӯзгорӣ кушода шуд. Баъдтар Комиссариати маорифи халқи ҶШС Тоҷикистон дар асоси қарори махсус Институтии такмили ихтисоси кадрҳои соҳаи маорифи халқро таъсис дод. Дар маҳалҳо курсҳо, омӯзишгоҳҳои ғоибона ташкил ёфтанд. Соли таҳсили 1936–37-ум 80 дарсади муаллимони ҷумҳурӣ ба курсҳои такмили ихтисос фаро гирифта шуданд. Барои бо омӯгорони баландихтисос таъмин намудани мактабҳои ҷумҳурӣ соли таҳсили 1939–40 дар Душанбе ва Ленинобод донишкадаҳои дусолаи муаллимтайёркунӣ кушода шуданд. Июли соли 1940 «Дар бораи ташкил кардани Донишкадаи омӯзгорӣ дар шаҳри Кӯлоб» қарор қабул карда шуд. Соли 1933 дар назди Комиссариати маорифи халқи ҶШС Тоҷикистон Пажӯҳишгоҳи илмҳои педагогӣ ташкил карда шуд, ки ба рафти корҳои илмӣ – таҳқиқотӣ дар соҳаи педагогика таъсир расонд. Дар ин солҳо як гурӯҳ олимони тоҷик ба корҳои илмӣ – таҳқиқотӣ дар соҳаи педагогикаи тоҷик шурӯъ карда, мақолаҳои худро доир ба таълиму тарбия ва мактабшиносӣ эҷод намуданд.

Маориф дар солҳои ҶБВ

ҶБВ (1941–45) ба соҳаи маориф зарбаи ҳалокатовар зад. Дар моҳҳои аввали ҷанг бисёр биноҳои мактабҳо ба шифохонаҳо ва муассисаҳои ҳарбӣ табдил дода шуданд. Кори мактабҳо мушкил гардида, мактаббачагон дар ду ё се баст мехонданд. Талабагон аз набудани ашёи хониш танқисӣ мекашиданд, солҳои 1942–43 ягон китоби дарсӣ чоп нашуд, ҳазорҳо мактаббачагон мактабро тарк карданд. Дар давраи ҷанг вазифаи аввалиндараҷаи мактаб тарбияи ватандӯстӣ, башардӯстӣ ва кории бачагон буд. Бо ин мақсад дар барнома ва нақшаҳои таълимӣ тағйирот дароварда шуд. Дар рафти таълим ба фанҳои биология, зоология, ҷуғрофия, физика ва кимиё хусусияти амалӣ дода шуд. Бачагон бештар вақти худро ба меҳнати фоиданоки ҷамъиятӣ сарф мекарданд. Дар солҳои ҶБВ масъалаи маҳви бесаводӣ ва чаласаводӣ дар маркази диққати кормандони маориф қарор дошт. Ба мақсади бартараф кардани бесаводӣ ва чаласаводӣ дар байни калонсолону ҷавонон Шӯрои Комиссарони халқи ҷумҳурӣ 14 феврали 1941 «Дар бораи тамоман барҳам додани бесаводӣ дар Тоҷикистон» қарор қабул кард. Мувофиқи ин қарор то соли 1942–43 бесаводӣ дар ҳамаи ноҳияҳои Тоҷикистон бояд тамоман барҳам дода мешуд. Вале ин қарор бо сабабҳои гуногун иҷро нашуд. Бо вуҷуди ин, дар натиҷаи кори самараноки кормандони маорифи халқ миқдори мактабҳои маҳви бесаводӣ ва шунавандагони онҳо зиёд шуда, соли 1943 дар онҳо 36900 кас савод омӯхтанд. Бояд соли 1944-ум 20 ҳазор одамони бесавод ва чаласавод ба курсҳои саводомӯзӣ фаро гирифта мешуданд. Дар ин асос дар ҳамаи ноҳияҳои ҷумҳурӣ мактабҳо ва маҳфилҳои маҳви бесаводӣ ва чаласаводӣ кори худро аз нав сар карданд. Барои беҳтар ташкил намудани таҳсили ҷавононе, ки дар истеҳсолот кор мекарданд, Комиссариати маорифи халқи ҶШС Тоҷикистон 24 сентябри 1943 дар бораи ташкил намудани мактабҳои коргарҷавонон дар ҷумҳурӣ фармон баровард. Соли таҳсили 1943–44 имконияти кушодани 11 мактаб бо 850 хонанда муяссар гардид. Соли таҳсили 1944–45 дар ҷумҳурӣ 170 мактаби коргарҷавонон ташкил карда шуд, ки дар онҳо 4,6 ҳазор хонандагон таҳсил мекарданд. Дар давраи ҶБВ тайёр намудани кадрҳои омӯзгорӣ яке аз масъалаҳои муҳимтарини соҳаи маориф ба шумор мерафт. Зеро аз 22 июни 1941 то 25 октябри 1942 аз ҷумҳурӣ қариб 5 ҳазор муаллим ба сафҳои Артиши Шӯравӣ даъват шуда буданд. Таъмини мактабҳои ҷумҳурӣ бо муаллимон, инчунин ба муаллимӣ тайёр намудани хонандагони синфҳо 9–10-ро ба эътибор гирифта Комиссариати маорифи халқи ҶШС Тоҷикистон ҳафтае се соат дарси тайёрии омӯзгориро ба барномаи таълим дохил намуд. Дар ин дарсҳо хонандагон ба педагогика, психология ва методикаи таълими фанҳои алоҳида шинос мешуданд. Дар давраи таътили тобистона курсҳои думоҳаи муаллимтайёркунӣ ташкил шуда буданд. Барои таъмин кардани эҳтиёҷоти мактабҳои ҷумҳурӣ бо муаллимон донишкадаи дусолаи муаллимии занонаи Ленинобод 1 октябри 1943 ба Донишкадаи омӯзгорӣ табдил дода, дар назди он курси тайёрӣ барои 100 нафар ташкил карда шуд. Омӯзишгоҳҳои омӯзгории занонаи Ленинобод ва Конибодом ба омӯзишгоҳҳои омӯзгории умумӣ табдил ёфтанд. Омӯзишгоҳи омӯзгории Хоруғ баъди таътили кӯтоҳмуддат аз нав ба кор шурӯъ намуд. Аз сентябри 1944 омӯзишгоҳҳои омӯзгории Панҷакент ва Ғарм дубора ба кор сар карданд.

Маориф баъд аз ҷанг

Вазифаҳои аввалиндараҷаи соҳаи маориф баъд аз ҷанг васеъ намудани шабакаи таҳсилоти умумӣ дар шаҳру деҳот, ташкили таълими ҳатмии бачагон аз синни 7-солагӣ, беҳтар намудани тайёрии кадрҳои омӯзгорӣ, зиёд намудани нашри адабиёт ва баланд бардоштани сифати таълиму тарбия ба ҳисоб мерафт. Масъалаи бо муаллимони баландихтисос таъмин намудани мактабҳо дар охири панҷсолаи панҷум иҷро гардид. Дар ду панҷсолаи баъдиҷангӣ 13 ҳазор муаллим омӯзонда шуд. Соли 1958 дар мамлакат таҳсилоти умумии ҳатмии ҳаштсола муқаррар гардид. Дар натиҷаи ислоҳоти мактабҳои таълими умумӣ низоми нави маориф ҷорӣ шуд. Муҳлати таҳсил дар мактабҳои ибтидоӣ 4 сол, дар мактабҳои миёнаи нопурра 4 сол, дар мактабҳои миёна 3 сол муқаррар гардид. Шумораи мактабҳо, мактаб-интернатҳо афзуд. Дар ин солҳо барои дар амал татбиқ намудани ягонагии равиши таълиму тарбия, ба ҳаёт наздик намудани мактаб ва дар нақшаю барномаҳои мактабӣ инъикос намудани талаботи илму техника кормандони соҳаи маорифи халқ корҳои бисёреро анҷом доданд. Бо максади тайёр намудани кадрҳои омӯзгорӣ дар низоми он тағйирот ворид гардид. Соли таҳсили 1954–55 шуъбаҳои ғоибонаи омӯзишгоҳҳои Ленинобод, Конибодом, Хоруғ, Орҷоникидзеобод ва соли таҳсили 1955–56 омӯзишгоҳҳои Кӯлобу Ғарм, соли 1956 Омӯзишгоҳи педагогии Ӯротеппа, дар давоми соли таҳсили 1958–60 омӯзишгоҳҳои Орҷоникидзеобод, Конибодом ва Қӯрғонтеппа барҳам дода шуданд. Ба ҷойи омӯзишгоҳҳои басташуда қабули донишҷӯён дар донишкадаҳои омӯзгорӣ зиёд гардид. Соли таҳсили 1956–57 Донишкадаи муаллимтайёркунии занонаи Ленинобод, Институти педагогии Ленинобод ва Институти муаллимтайёркунии Душанбе ва соли таҳсили 1957–58 Институти педагогии занонаи Душанбе ба Институти педагогии Душанбе ба номи Т. Г. Шевченко муттаҳид карда шуд. Пояҳои моддию техникии институтҳои педагогии Душанбе, Ленинобод ва Кӯлоб хеле мустаҳкам гардид. Бо вуҷуди тадбирҳои андешидашуда ҳанӯз ҳам дар мактабҳои таҳсилоти умумӣ муаллимон намерасиданд. Бинобар ин соли таҳсили 1962–63 Институти педагогии Кӯлоб бо факултаҳои филологияи тоҷик, физика ва математика, соли таҳсили 1963–64 омӯзишгоҳҳои Конибодом ва Қӯрғонтеппа аз нав барқарор карда шуданд. Омӯзишгоҳи педагогии Ҳисор таъсис ёфт. Илова бар ин барои таъмин намудани мактабҳо бо муаллимони забони русӣ дар назди институтҳои педагогӣ, Институти таҳқиқоти илмҳои педагогии Душанбе, Институти такмили ихтисоси муаллимони Ленинобод, Институти педагогии Кӯлоб, шуъбаҳои маорифи шаҳрҳои Қӯрғонтеппа ва Хоруғ курсҳои кӯтоҳмуддат ташкил карда шуданд. Дар ин солҳо бо мақсади баланд бардоштани ихтисоси муаллимон дар Душанбе, Ленинобод, Хоруғ, Кӯлоб ва Қӯрғонтеппа институтҳои такмили ихтисоси муаллимон ва дар назди мактабҳо ва шуъбаҳои маориф кабинетҳои методии байнимактабӣ ташкил ёфтанд. Аз 1 сентябри 1964 мактаби 11-солаи таълими истеҳсолӣ ба мактаби 10-сола табдил дода шуд ва дар ҷумҳурӣ низоми зерини таҳсилоти умумӣ ҷорӣ гардид: таҳсили ибтидоӣ – 4 сол, миёнаи нопурра – 4 сол, таҳсили миёна – 2 сол.

Солҳои 70-ум

Солҳои 70-ум вазорат ба масъалаҳои мустаҳкам намудани пояи моддӣ-техникии мактабҳо (сохтмони мактабҳо, асбобҳои таълимӣ, таҷҳизонидани кабинету лабораторияҳои мактабҳо бо асбобҳои зарурӣ), дуруст ҷобаҷогузории шабакаи мактабҳо, тайёр кардани кадрҳои омӯзгорӣ, баланд бардоштани сифати таълиму тарбия, сохту шаклҳои корҳои таълимию тарбиявӣ, ба кори фоиданоки ҷамъиятӣ тайёр намудани мактаббачагон, беҳтар намудани таълими коргарҷавонони шаҳру деҳот ва ҷорӣ намудани таҳсилоти умумии миёнаи ҷавонон диққати махсус дод. 24 декабри 1974 «Қонун дар бораи маорифи халқи ҶШС Тоҷикистон» қабул гардид. Солҳои 1971–75 шумораи мактабҳо ва фарогирии хонандагон ба мактаб афзоиш ёфт. Дар ин давра дар ҷумҳурӣ 476 мактаби нав барои 158,5 ҳазор хонанда сохта шуд. Соли 1975 миқдори комбинатҳои байнимактабии таълимию истеҳсолӣ 4,5 маротиба афзуд. Соли таҳсили 1979–80-ум 22 ҳазор нафар хонанда аз рӯйи 44 касб тарбияи меҳнатӣ гирифт. Соли 1980-ум 535 бригадаи истеҳсолии талабагӣ, 487 урдугоҳи меҳнатию истироҳатӣ ташкил гардиданд. Солҳои 80 маорифи кишвар бемайлон рушд менамуд. Солҳои 1981–83 дар ҷумҳурӣ 75,4 ҳазор ҷой барои хонандагон сохта ба истифода дода шуд. Барои дар амал татбиқ намудани ягонагии раванди таълиму тарбия нақшаю барномаҳои нави таълимӣ таҳия гардиданд. Мувофиқи онҳо муҳлати таҳсил дар мактаби ибтидоӣ се сол муайян гардид. Дар ин давра барои беҳтар намудани усулҳои таълим, тайёр намудани кадрҳои омӯзгорӣ чораҳои судманде андешида шуданд. Дар асоси қарори махсус дар заминаи Институти педагогии Душанбе Институти тарбияи ҷисмонии Тоҷикистон (1971), ҳамчунин дар Душанбе Институти педагогии забони русӣ ва дар Қӯрғонтеппа Филиали Институти педагогии Душанбе ба номи Т. Г. Шевченко ташкил карда шуд. Ҳамаи ин тадбирҳо дар тайёр намудани муаллимони ихтисосманд ва зиёд шудани миқдори донишҷӯён дар ҷумҳурӣ нақши муҳим гузошт. Барои беҳтар танзим намудани кори муассисаҳои таҳсилоти миёнаи махсус ва олии касбӣ соли 1978 Вазорати мактабҳои олӣ ва миёнаи махсуси Тоҷикистон таъсис дода шуд. Ба мақсади зиёд намудани шавқу ҳавас ва мунтазам баланд бардоштани ихтисосу маҳорати педагогии муаллимони мактабҳои таҳсилоти умумӣ аттестатсияи мунтазами онҳо ҷорӣ шуд. Аз рӯйи натиҷаҳои аттестатсия ба муаллимони беҳтарин номи «Муаллими калон» ва «Муаллими методист» дода мешуд.

Солҳои 80-ум

Барои қонеъ намудани масъалаҳои мушкилу ҳалталаби замони ҳозира гузаронидани ислоҳоти мактабҳои таҳсилоти умумӣ ва касбӣ ба миён омад. Бо ин мақсад вазорат моҳи январи 1984 лоиҳаи «Самтҳои асосии ислоҳоти мактабҳои таҳсилоти умумӣ ва касбӣ»-ро таҳия намуд, ки баъди муҳокимаи умум қабул карда шуд. Мувофиқи ислоҳот бояд кори таълиму тарбия дар мактабҳои таҳсилоти умумӣ ва касбӣ ба зинаи сифатан нав бардошта, тарбияи меҳнати истеҳсолӣ тағйир дода мешуд. Бинобар ин дар мамлакат чунин низоми соҳаи маориф муайян гардид: мактаби ибтидоӣ – синфҳои I–IV, мактаби таҳсилоти нопурра – синфҳои V–IX, мактаби таҳсилоти умумии миёна – синфҳои X–XI ва касбӣ. Дар ин давра шумораи ҳамаи зинаҳои таҳсилот афзоиш ёфт ва дар раванди таълиму тарбия низ тағйирот ба амал омад. Дар асоси ислоҳоти мактабҳои таҳсилоти умумӣ дар мундариҷа, нақшаю барномаҳои таълимӣ тағйирот ворид гардид. Дар нақшаи нави таълимӣ фанҳои нав – «Шиносонидани бачагон ба муҳити атроф» (дар синфҳои I–II), «Асосҳои истеҳсолот», «Интихоби касб» (дар синфҳои VIII–X), «Ахлоқ ва психологияи ҳаёти оилавӣ» (дар синфҳои IX–X), «Асосҳои информатика ва техникаи ҳисоббарорӣ» (дар синфҳои IX–X) ҷорӣ шуд. Барои беҳтар намудани кори соҳаи маориф моҳи майи 1988 бо фармони Раёсати Шӯрои Олии ҶШС Тоҷикистон Вазорати маълумоти олӣ ва миёнаи махсуси ҶШС Тоҷикистон барҳам дода, Вазорати маорифи халқи ҶШС Тоҷикистон ташкил карда шуд. Соли 1989 Вазорат лоиҳаи нави Консепсияи маълумоти умумии миёнаи ҶШС Тоҷикистонро таҳия намуд, ки он баъди муҳокима қабул шуд. Дар асоси ин консепсия Пажӯҳишгоҳи таҳқиқоти илмҳои педагогии Тоҷикистон бо ҳамкории мето дистону олимон ва муаллимони пешқадам нақшаю барномаҳои нави таълимиро таҳия намуданд ва дар асоси онҳо китобҳои дарсӣ, воситаҳои таълимию методии нав таълиф гардиданд. Ислоҳоти мактабҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ ва бозсозӣ ба низоми тайёр намудани кадрҳои омӯзгорӣ ва ҷиҳатҳои моддию маишии онҳо таъсири мусбат расонд. Мувофиқи он Вазорат ба ҷиҳатҳои тайёрии педагогию психологӣ ва касбии муаллимони оянда диққати махсус дода, муҳлати таҳсилро дар факултаҳои забон русӣ ва адабиёт, забони модарӣ ва адабиёт, таърих, математика, физика як сол зиёд кард. Дар ин давра дар ҷумҳурӣ ба рушду нумӯи муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ ва омӯзишгоҳҳои омӯзгорӣ аҳаммияти зиёд дода шуд. Бо мақсади таъмин намудани мактабҳо бо омӯзгорони баландихтисос Филиали дар шаҳри Қӯрғонтеппа будаи Донишкадаи давлатии омӯзгории Душанбе ба донишкадаи мустақил табдил дода (соли таҳсили 1990–91), дар ноҳияи Ленин (ҳоло Рӯдакӣ) омӯзишгоҳи омӯзгорӣ кушода шуд. Дар ҷумҳурӣ омӯзгорони мактабҳои таҳсилоти умумӣ дар як донишгоҳ, 5 донишкада ва 9 омӯзишгоҳи омӯзгорӣ тайёр карда мешуданд. Дар соли таҳсили 1990–91 дар мактабҳои рӯзонаи таҳсилоти умумӣ ба таълиму тарбияи наврасону ҷавонон қариб 95 ҳозор муаллим машғул буд.

Маориф дар замони истиқлол

Дар давраи соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи маориф муносибатҳои сифатан нав ба вуҷуд омаданд, ки онҳо дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, қонунҳои амалкунанда ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ инъикос ёфтаанд. Сарфи назар аз мураккабиҳо ва мушкилоти замони гузариш Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон соҳаи маорифро ҳамчун соҳаи афзалиятноки кишвар зери назар ва пуштибонии худ қарор дод. Дар ин муддат барои ба танзим даровардани фаъолияти муассисаҳои таълимӣ зиёда аз 400 санади меъёрии ҳуқуқӣ таҷдиди назар, таҳия ва тасдиқ гардиданд. Дар ин давра бори сеюм аст, ки Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи маориф» бо тағйироту иловаҳо аз нав таҳия мешавад. Дар баробари ин, барои ҳамаи зинаҳои таҳсилот қонунҳои алоҳидаи соҳавӣ таҳия гардидаанд. Дар ҳамкорӣ бо ташкилотҳои байналмилалӣ ба вазорат муяссар гардид, ки дар кушодани муассисаҳои томактабӣ бо номи «Марказҳои инкишофи кӯдакон» муваффақ гардад. Ҳамзамон, ташкили боғчаҳо ва кӯ дакистонҳои хусусӣ барои рушди ин зинаи таҳсилот мусоидат намуда истодааст. Маблағгузории ин муассисаҳо ҳамасола беҳтар гардида, дар соли 2010 ба 22,0 млн сомонӣ расонида шуд (соли 2000-ум 2,3 млн сомонӣ буд). Баробари таъсисёбии намудҳои нави муассисаҳои томактабӣ зарурати ворид кардани тағйироту иловаҳо ба Низомномаи муассисаҳои томактабӣ ба миён омад. Барои беҳтар намудани таъминоти методию таълимии соҳаи тарбияи томактабӣ 31 октябри 2005 таҳти № 395 «Барномаи давлатии рушди соҳаи тарбияи томактабӣ дар Тоҷикистон барои солҳои 2006–2010» қабул карда шуд. Дар доираи барномаи мазкур як қатор боғчаю кӯдакис тонҳое, ки ғайриқонунӣ шахсӣ гардонида шуда буданд, пас гардонида шуданд ва ҳамзамон дар аксари шаҳру ноҳияҳои ҷумҳурӣ сохтмону азнавсозии муассисаҳои томактабӣ оғоз гардид. Зарурати тарбия ва таҳсилоти томактабиро ба ҳисоб гирифта Вазорати маорифи Ҷумҳурии Тоҷикистон «Стандарти давлатии таҳсилоти томактабӣ»-ро таҳия намуд, ки он 2 июни 2009 аз тарафи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон тасдиқ карда шуд. Барои амалӣ гаштани ин стандарт як қатор тадбирҳо, аз ҷумла татбиқи барномаҳои ба мактаб омода намудани кӯдаконе, ки ба кӯдакистон фаро гирифта нашудаанд, дар назар гирифта шудааст. Бо ин мақсад дар назди мактабҳо гурӯҳҳои омодагӣ ташкил гардиданд. Мувофиқи ин барнома дар кӯдакистон марказҳои гуногуни омӯзиши хат, мусиқӣ, илм, рассомӣ, дӯзандагӣ, адабиёт, сохтмон ва ғайра ташкил шуда буд. Вазорати маорифи Ҷумҳурии Тоҷикистон низомномаҳои ҳамаи намудҳои мактабҳои таҳсилоти умумиро вобаста ба талаботи замони нав таҷдиди назар намуд. Ҳамаи ин ҳуҷҷатҳои меъёрии ҳуқуқӣ заминаи боэътимоди амалӣ сохтани ислоҳоти куллии соҳаи маориф ва таъмини пешрафти соҳа дар давраи гузариш гаштанд ва барои такмилу таҳкими соҳаи маориф шароиту имконият фароҳам оварданд. Вазъи мактаб дар ҷомеа ба куллӣ тағйир ёфт. Нақши мактаб ҳамчун манбаи мустақили фарҳангу маданияти миллӣ васеъ гардид. Афзоиши маблағгузории муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ низ дар солҳои истиқлол назаррас буда, қисмати асосии маблағҳои барои соҳа ҷудогардида маҳз ба ин зинаи таҳсилот сарф карда мешавад. Агар соли 2000 барои муассисаҳои таҳсилоти умумӣ ҳамагӣ 27,6 млн сомонӣ ҷудо шуда бошад, пас дар соли 2011 ин нишондиҳанда 1 млрд 300 млн сомониро ташкил медиҳад. Сохтмони мактабҳои замонавӣ афзоиш ёфт. Шумораи мактаб-интернатҳо ҳам зиёд гардид. Тамоми муассисаҳои таълимӣ бо техника ва технологияи нав муҷаҳҳаз гардонида шуданд. Мувофиқи қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи ба зинаи якуми мактабҳои олӣ дохил намудани мактабҳои миёнаи махсус» як қатор техникумҳо ба коллеҷҳои наздидонишгоҳӣ ва баъзе омӯзишгоҳҳо ба коллеҷҳои мустақил табдил дода шуданд. Дар ин давра шумораи мактабҳои олӣ низ афзуд. Филиали Донишгоҳи давлатии Маскав ба номи М. Ломоносов дар шаҳри Душанбе, Донишкадаи энергетикии Маскав (донишгоҳи техникӣ) ва Донишгоҳи миллии таҳқиқотии технологии «Донишкадаи пӯлод ва хӯлаи Маскав» таъсис дода шуданд. Маҳз дар даврони Истиқлолият муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ ба таълими бисёрзинагии таҳсилот гузаштанд. Анҷом додани корҳои илмию таҳқиқотӣ яке аз самтҳои муҳимтарини фаъолияти муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ маҳсуб меёбад. Ҳоло ба аспирантураи муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ ва илмии тобеи Вазорати маорифи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз рӯйи 30 ихтисос довталабон қабул карда мешаванд. Соли 2011 Вазорати маорифи Ҷумҳурии Тоҷикистон барои тақвият бахшидани робитаи оила бо мактаб ва баланд бардоштани ҳисси масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд лоиҳаи Қонун «Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд»-ро таҳия ва ба муҳокимаи умумихалқӣ пешниҳод намуд.

Солҳои 1992–2010 дар миқёси ҷумҳурӣ зиёда аз 2000 бинои мактаб сохта ба истифода дода шудаанд. Дар ин давра ҳамкориҳои Вазорати маорифи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо кишварҳои дуру наздики хориҷӣ ва созмонҳои байналмилалӣ густариш ёфт. Байни Вазорати маорифи ҶТ ва вазоратҳои маориф (ва илм)-и кишварҳои хориҷӣ ва созмонҳои байналмилалӣ созишномаю тафоҳумномаҳои зиёде оид ба ҳамкорӣ ба имзо расиданд. Маҳз тавассути ин ҳамкориҳо тайёр намудани кадрҳои болаёқат дар хориҷи кишвар ба роҳ монда шуд. Дар ин давра бо мақсади дастгирии ҷавонони болаёқат ва тайёр намудани мутахассисони баландихтисос барои соҳаҳои мухталифи ҷомеа бо фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Стипендияи байналмилалии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дурахшандагон» ва ба мақсади танзими қабули шаҳрвандони Тоҷикистон барои таҳсил дар муассисаҳои таҳсилоти олии кишварҳои хориҷӣ Муассисаи давлатии «Маркази барномаҳои байналмилалӣ» таъсис дода шуд.

19 ноябри соли 2013 Вазорати маорифи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурии Тоҷикистон табдил дода шуд ва муқаррар гардидд, ки вазифаҳои пешбурди сиёсати илм аз доираи ваколатҳои Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бароварда шуда, ба Вазорати мазкур вогузор гарданд .

Бо Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз 10 феврали соли 2014 Маркази миллии тестии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон (ММТНПҶТ) таъсис дода шуд. Аз соли 2015, дар баробари МТТОК (донишгоҳу донишкадаҳо), муассисаҳои таълимии таҳсилоти миёнаи касбӣ (коллеҷҳо) ба низоми имтиҳонҳои марказонидаи дохилшавӣ (ИМД) ворид карда шуд, қабули донишҷӯён ба ин муассисаҳо (донишгоҳу донишкадаҳо) тавассути низоми мазкур амалӣ карда мешавад.

Ба ҳолати 20 июли соли 2022 дар Тоҷикистон 3940 муассисаи таҳсилоти миёнаи умумӣ вуҷуд дорад, ки дар онҳо 128 827 омӯзгор дарс медиҳанд. Миқдори муассисаҳои томактабӣ бошад ба 696 мерасанд.

Дастовардҳои байналмилалӣ

Тавре аз маркази матбуоти Вазорати маориф ва илми ҷумҳурӣ хабар доданд, хонандагони Тоҷикистон аз аввали соли ҷорӣ то имрӯз дар 14 олимпиадаи байналмилалӣ, ки дар Қазоқистон, Ҳиндустон, Руминия, Русия, Малайзия, Булғористон, Беларус, Ветнам, Италия, Тоҷикистон ва ИМА баргузор шуданд, сазовори 201 медал (47 тило, 71 нуқра ва 83 биринҷӣ) гардиданд.

Ҳамчунин нигаред

• Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурии Тоҷикистон

Сарчашма

• Вазорати маорифи Ҷумҳурии Тоҷикистон // Боз — Вичкут. — Д. : СИЭМТ, 2014. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир Н. Амиршоҳӣ ; 2011—2023, ҷ. 3). — ISBN 978-99947-33-46-0.